«عاشورای قدیم »

سوگواری در طالقان براساس گاهشماری دیلمی

بازماندگان ملا علی بابا مهرانی (مخلص) در روستای مهران طالقان (واقع در غرب استان تهران از توابع شهرستان ساوجبلاغ) حدود یک قرن و نیم است که  همه ساله، آخرین جمعه تیر ماه را به مناسبت سالگرد شهادت حضرت امام حسین علیه السلام (عاشورا) سوگواری می کنند. آنان با سیاهپوش کردن معابر و منازل و بر افراشتن پرچم های سیاه به عزاداری،سینه زنی، تعزیه خوانی و اطعام می پردازند. ملا علی بابا مهرانی فرزند شیخ لطفعلی از شعرا و ادبای عصر زندیه است. او تا 50 سالگی کمتر شعر می سروده و بیشتر تعزیه خوانی می کرده است که پس از مشاهده رویایی معنوی در سال 1280هجری قمری با جدیّتی بیشتر به تعزیه خوانی مشغول شده و در تعیین زمان دقیق اتفاقات محرم بر اساس گاهشماری دیلمی از این رویا مدد می گیرد. آخرین جمعه تیر ماه بر اساس گاهشماری کوه نشینان‚ شمال ایران مصادف با روز عاشورا است. در روزگاران گذشته که هنوز استفاده از تقویم ماههای خورشیدی رواج چندانی نداشت؛ گاهشماری دو سوی دامنه های البرز به ویژه طالقان به این صورت محاسبه می شد که هر ماه را سی روز حساب می کردند که به این ترتیب سال، 360 روزه می شده و پنج روز باقیمانده از 365روز سال خورشیدی را جزء ایام عمر خود محسوب نمی کردند. آنها  21تا 25فروردین را با عنوان «پنجه پیتک» (خمسه مسترقه)، پنج روز آخر سال به شمار می آوردند. ماه های این تقویم به گویش محلی عبارتند از: اول ماه، سیا ماه، دیه ماه، ورفن ماه، نوروزماه، تن شور ماه، کرچ ماه، هری ماه، تیر ماه، مردال ماه، شریر ماه، امیر ماه. درباره360روز بودن این تقویم که بر خلاف ماه های خورشیدی از نظر مطابقت ماه با فصل فرق داشت؛ گفته اند: «رواج دهندگان آن 5 روز اول را جزء سال جدید به حساب نمی آوردند تا سایر ماه ها 30روزه شود. شاید نمی توانستند ماههای نیم سال اول را 31 روزه محاسبه کنند؛ به همین دلیل وقتی 5 روز اول سال را به سال دیلمی می افزاییم سال 365روز به دست می آید». نوروزماه گاهشماری‚ دیلمی برابر با ماه های چهارم و پنجم خورشیدی (تیر و مرداد) است که مانند ماه های طبری از نیمه تیر ماه آغاز می گردد. بازماندگان ملاعلی بابا در طالقان بر این باورند که 10محرم سال61هجری قمری (=عاشورا) برابر با 20 مهر 59 خورشیدی و مصادف با چهارم نوروز ماه گاهشماری دیلمی بوده است. از نسخه خطی «تشبیه المصائب» ملاعلی بابامهرانی چنین بر می آید که دوستداران امام حسین علیه السلام در روستای مهران طالقان علاوه بر ایام محرم در روز چهارم نوروز ماه به عنوان «عاشورای قدیم» سوگواری می کردند که به تدریج به روز هفتم و بعدها به روز هجدهم و هم اکنون به آخرین جمعه تیر ماه (نیمه دوم نوروز ماه دیلمی) انتقال یافته است. برخی از اهالی روستای مهران بر این نظرند که مرحوم مخلص با استفاده از علم نجوم روزگار خویش و مکاتبه با «مرحوم شیخ جعفر مازندرانی» ، تاریخ عاشورای سال61 هجری قمری را با تاریخ فرس قدیم مطابقت داده و آغازگر آیین عاشورای قدیم در منطقه طالقان بوده است. 

منابع:----------------------------------------------------------

مجله گیله وا، ش44، ص 52/ ویژه نامه سوگواره مهر، ص 13/ مجموعه مقالات نخستین همایش نوروز، ص 269 / خبر نامه ساوجبلاغ،  ش 18، ص 11/ تحقیقات میدانی نگارنده .