محوطه ازبکی نظرآباد در حسرت بزرگ ترین پارک موزه خاورمیانه!

فاطمه علی اصغر

حدود12  سال پیش که محوطه 9 هزار ساله «ازبکی» از سوی هیات باستان شناسی به سرپرستی دکتر «یوسف مجیدزاده» کاوش شد، همه متخصصان و دوستداران میراث فرهنگی مطمئن بودند که به زودی با این کشف، جامعه باستانشناسی متحول می شود. به دنبال کاوش این محوطه و بدست آمدن دوره های مختلف تاریخی و همچنین سر بر آوردن آثار و بقایای نخستین دژ مادی و کشف نخستین خشت تاریخی، غوغایی در رسانه ها ایجاد شد و با حضور رییس جمهوری وقت «سید محمد خاتمی» این امید در دل ها جوانه زد که این سایت تاریخی سرانجام از نابودی نجات پیدا کرده و برای همیشه تبدیل به یکی از مهمترین سایت های تاریخی - پژوهشی خاورمیانه می شود. اما نه تنها این پروژه تصویب شده محقق نشد بلکه  محوطه ازبکی به سوی نابودی و ویرانی تدریجی رفت.

چنانچه در مصاحبه «میراث خبر» با دکتر مجیدزاده وی به عنوان مسئول هیات کاوش این محوطه تاریخی در شش فصل گذشته گفت:«دیگر تعریف پارک موزه برای این محوطه ویران شده معنایی ندارد و تپه های مهم آن با خاک یکسان شده و هر آنچه که از این تاریخ کهن باقی مانده متزلزل و ویران است.» وی همچنین گفت که «سه سال است این محوطه تاریخی بدون حفاظت رهاشده و تپه های مهم آن چون «دوشان تپه» و «یان تپه» که دارای بقایای پنج دوره معماری خشتی متعلق به دو دوره فرهنگی در هزاره های هفتم و ششم پیش از میلاد است و قدیمی ترین خشت ایران در آن یافت شده و قرار بود به سایت موزه گردشگری تبدیل شود، کاملا تخریب شده و دیگر آثار باقی مانده آن نیز در حال ویرانی است.»

هرگز کسی فکر نمی کرد بزرگ ترین پروژه ملی کاوش محوطه تاریخی ازبکی که با حضور بسیاری از باستان شناسان (که تا آن روز در تاریخ کاوش محوطه های تاریخی بی سابقه بود) آغاز شده بود، اینگونه فرجامی دردناک داشته باشد. کاوشی با حضور باستان شناسان بزرگی چون مجیدزاده، شریفی، سرلک، پوربخشنده، ملک زاده ... اما پس از پایان پنجمین فصل کاوش این محوطه تاریخی بنا به دلایل بسیاری این کاوش ها متوقف شد. این توقف سه سال به طول انجامید و اختلاف میان مالک خصوصی و هیات باستان شناسی بالا گرفت. اختلاف ها در حالی بود که سه سال پیش «ناصر خراسانی» مالک خصوصی این محوطه تاریخی به دلیل همکاری مستمر با مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری لوح تقدیر گرفته بود. خراسانی در گفت و گو با «میراث خبر» درباره روزهای ویرانی محوطه ازبکی و اختلافات ایجادشده، گفت: «طی کاوش های 3 سال گذشته امکانات بسیاری چون مکان مناسب و وسیله رفت و آمد در اختیار گروه گذاشتم و متحمل هزینه های کلانی شدم اما هیچ کدام از این اقدامات ثمری نداشته و پس از پایان فصل کاوش تنها شاهد ویرانی این محوطه بودیم.»

گفته های وی توسط مدیر هماهنگی هیات باستان شناسی ازبکی، «خسرو پوربخشنده» مورد تایید قرار گرفته و وی درباره همکاری مالک خصوصی سایت ازبکی گفت: «یکی از کسانی که بی دریغ با سازمان میراث فرهنگی و گردشگری همکاری کرد مالک خصوصی ازبکی بوده و وی امکانات بسیاری در اختیار گروه قرار داد.» با این وجود خراسانی هنگام آغاز دوباره ششمین فصل کاوش، شروطی را تعیین کرده و گفت: مشکلاتی که هنگام 5 سال حفاری مستمر در این تپه تاریخی پیش آمد باعث شد که برای آغاز دوباره حفاری ها شرایطی تعیین کنم و تا این شرایط به تصویب مسئول مربوطه نرسد، اجازه آغاز  کاوش را نمی دهم.» این درگیری ها و نبود حفاظت های لازم از این سایت تاریخی و تاخیر در کاوش، این محوطه تاریخی را به مرور زمان رو به ویرانی برد. به طوری که حتی دیگر خبری هم از مواد فرهنگی به دست آمده از این سایت 9 هزار ساله نشد.

به این ترتیب بود که سازه های معماری آن ویران شدند و رویای پارک موزه برای همیشه با خاک یکسان شد. با وجود این درگیری ها و مخالفت مالک خصوصی این محوطه   ششمین فصل کاوش ازبکی آغاز شد. اما این فصل کاوش به دلیل نبود اعتبارات از زمان مقرر دو هفته دیرتر و در شرایط نامناسب جوی شروع شد و طی دو هفته کاوش دکتر مجیدزاده خبر از نابسامانی این سایت و وضعیت نامطلوب اشیا تاریخی آن داد. این تپه و در پهنه ای نسبتا وسیع تعدادی پشته کم ارتفاع وابسته به تپه اصلی وجود دارد که به یان تپه، جیران تپه، دوشان تپه، مارال تپه و گوموش تپه معروفند. محوطه باستانی ازبکی منطقه ای یکصد هکتاری است که تمدنی طولانی مدت و استقراری چند هزار ساله را در خود به یادگار نگاه داشته است.

با این وجود سال 84 سال نوید بخشی برای دوستداران میراث فرهنگی بود زیرا در این سال مجیدزاده  از انتشار گزارش نهایی تپه ازبکی پس از اتمام ششمین فصل پژوهشی آن در دوره پیش از تاریخ در دو محور مجزا، سفال و معماری خبر داد. مجیدزاده همچنین گفت: «اگرچه پیش از این بارها مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بر من ایراد گرفتند که چرا با اتمام پنج فصل کاوش گزارش های آن هنوز آماده نشده است من به دلیل کامل نشدن اطلاعات کاوش از این اقدام غیر علمی چشم پوشی کردم. اما اکنون با اتمام ششمین فصل کاوش این محوطه تاریخی و رسیدن به خاک بکر در جیران تپه، مارال تپه و دوشان تپه می توان نظر قطعی را درباره دوره های تاریخی آن اعلام کرد. در صورتی که پیش از این درباره قدمت لایه های تاریخی جیران تپه پیش بینی های دیگری شده بود.»

این گزارش ها که حاصل فعالیت گروه حفاران در تپه‌های باستانی جیران تپه، مارال تپه و دوشان‌تپه در پاییز سال 1381 است، در 116 صفحه تدوین و 125 قطعه عکس رنگی تهیه شده از مراحل انجام کار نیز در ادامه مطالب آورده شده است. سیامک سرلک، ولی‌الله دهقان سانیچ، فرشید مصدقی، سعیده متارکت دشتی و زهرا ساروخانی از کارشناسان باستان‌شناسی سازمان در تدوین این گزارش زیر نظر پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری همکاری داشته‌اند.  

کهن ترین آثار محوطه ازبکی در یان تپه واقع در 700 متری تپه اصلی است که در این منطقه کم ارتفاع بقایای پنج دوره معماری خشتی متعلق به دو دوره فرهنگی در هزاره های ششم و هفتم پیش از میلاد شناسایی شده است. قدیمی ترین دوره معماری این تپه از نوع کهن ترین خشت های تاکنون به دست آمده از حفریات باستان شناسی در کل منطقه است. دوشان تپه هم در حدود  250متری غرب تپه ازبکی واقع شده و نتیجه حفریات در آن تا کنون به شناسایی سه دوره معماری از عصر آهن منجر شده است.

ازبکی یکی از روستاهای دهستان احمد آباد شهرستان نظر آباد است. این روستا در 15 کیلومتری جنوب غرب هشتگرد و 4 کیلومتری غرب نظر آباد و 2 کیلومتری غرب شهرک سیدجمال الدین واقع شده است. در روستای ازبکی تپه ای با ارتفاع 26 متر وجود دارد که به تپه ازبکی معروف است. در اطراف این تپه و در پهنه ای نسبتا وسیع تعدادی پشته کم ارتفاع وابسته به تپه اصلی وجود دارد که به یان تپه، جیران تپه، دوشان تپه، مارال تپه و گوموش تپه معروفند. محوطه باستانی ازبکی منطقه ای یکصد هکتاری است که تمدنی طولانی مدت و استقراری چند هزار ساله را در خود به یادگار نگاه داشته است.

گزارش تصویری از محوطه باستانی ازبکی