دبیر اعلم ساوجبلاغى و کتاب «چاره ‏ساز»

على‏اکبر صفرى

پژوهشگر موسسه کتابشناسی شیعه در قم

= بخش اول =

اشاره: دوست فرهیخته ام  آقای «علی اکبر صفری» از پژوهشگران ساوجبلاغی مؤسسه کتابشناسی شیعه در قم است که فهرست نگاری جلد 46 فهرست نسخ خطی کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی را در دست تدوین دارد. ایشان در مقاله محققانه زیر، چند تن از مفاخر فرهنگی ساوجبلاغ دوره قاجار را برای نخستین بار معرفی کرده است. این مقاله خواندنی در شش بخش تقدیم خوانندگان گرامی می شود.

دبیر اعلم، عنوان‏نگار، میرزا تقى ساوجبلاغى از سخنوران و نویسندگان قرن چهاردهم است. این ادیب پرمایه و شاعر گرانمایه، دانش خود را به چندین هنر، انشاء، خط، ادبیات فارسى و عربى و... آراسته و در ترجمه و شرح متون دینى به کار برده است. زیست‏نامه و آثار او که در هیچ یک از منابع زندگینامه‏ها و کتاب‏شناسى‏ها معرفى نشده است، طبقه‏اى از نویسندگان نیمه دوم عصر قاجار و تاریخ پیش از مشروطه را مى‏شناساند و گوشه‏هایى از شرایط فرهنگى و اجتماعى آن روزگار را به دست مى‏دهد.

زندگینامه: دبیر اعلم ساوجبلاغى خوشنویس، شاعر و نویسنده روزگار قاجار فرزند رئیس محمد منشى ساوجبلاغى است. پدر دبیر اعلم اولین منشى دیوان رسائل خاصه قاجار در فن خوشنویسى و کتابت یکى از نامداران هنر سده سیزدهم به شمار مى‏رود. عنوان نگار در کتاب چاره‏ساز اشاره مى‏کند که پدرش در شعر و ادب نیز دستى داشته و قصیده‏اى از ناصرالدین شاه را با مطلع (برقع از روى برافکن که همه خلق جهان / به یکى روز دو خورشید ببینند عیان) استقبال نموده و قصیده غرائى ساخته است. عنوان‏نگار در دیوان خود نیز گوشه‏هایى از زندگى پدر را به نظم کشیده است که در منطقه نجم‏آباد (1) ساوجبلاغ (2) ساکن بوده و مزرعه‏اى را آباده نموده و فردآباد نامیده است.

میرزا محمد منشی ساوجبلاغی مسئولیت تحریرات محرمانه و رسائل خاصه محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار را به عهده داشته است. پدر او علیقلی و نیای او میرزا عبدالکریم نجم آبادی ساوجبلاغی  نام داشته است. میرزا عبدالکریم از بزرگان حکومت عصر فتحعلیشاه قاجار به شمار می آید به نوشته عنوان نگار درجه اول خدمتگزاری را داشته است.

مرحوم ابوالحسن فروغی در مقدمه کتاب تحریر العقلاء تالیف شیخ هادی نجم آبادی از او یاد نموده است «میرزا عبد الکریم نامی از اهل نجم آباد و مالکین آن قریه به رتبه وزارت رسیده و همان وقت در رکاب شاه حاضر بوده است» و به دستور شاه مسجد و مدرسه ای برای ملا ابراهیم نجم آبادی در روستای نجم آباد بنا کرده و پس از مهاجرت او به تهران نیز در محله سنگلج مدرسه ای ویژه او همراه با موقوفاتی مانند حمام و خانه برای فراهم ساخته است. (3) نمونه هایى از آثار خوشنویسى میرزا محمد منشى ساوجبلاغى در کتابخانه ها به یادگار مانده است. برخی از آثار او به چنین است:

- مرقع: مجموعه ای در ده قطعه که در تاریخ جمادی الاولی 1277ق به قلم تستعلیق شکسته نوشته شده و در آن از سبک خوشنویسی  درویش عبدالمجید طالقانی پیروی کرده است این اثر نفیس در امرداد 1361ازسوی دکتر سید جلال الدین تهرانی وقف آستان قدس رضوی گردیده است.

- مرقع: این اثر در کتابخانه کاخ گلستان به خط نستعلیق شکسته در تاریخ 1276ق به نگارش در آمده است و در مجموعه شماره1476 این کتابخانه معرفی شده است (فهرست کتابخانه سلطنتی، ج 5، ص 28).

- مرقع: این مجموعه در بردارنده دوازده قطعه  مرقع به تاریخ جمادی الثانی 1279 ق به خط نستعلیق شکسته بسیار زیبا کتابت شده است و در همان کتابخانه به شماره  1447ثبت شده است (فهرست کتابخانه سلطنتی، ج 5، ص 109- 111).

- برگزیده اشعار فروغی بسطامی: در این نسخه   سروده های فروغی در قالب غزل و قصیده در ستایش ناصرالدین شاه گزینش و کتابت شده است. تاریخ کتابت و اهدای این اثر به شاه قاجار 1271ق است نسخه ای از این اشعار در کتابخانه ملی به شماره 778/ف  معرفی گردیده است (فهرست کتابخانه ملی، ج2، ص 301-303).

عنوان نگار در مقدمه شرح مثنوی امینیه به شرح  زندگی  پدر و نیاکان خود پرداخته است: «در متوقع تشکرات عبیدانه مفاخرت خانه زادی شاه را بر حسب لزوم اجمالی معروض میدارد پدرم مرحوم میرزا محمد رئیس ساوجبلاغی اول منشی دیوان رسائل خاصه از آغاز جوانی بتاسی اسلاف در خانه زادی پرورده نعمت مراحم  و تربیت شاهنشاهی بود چه میرزا عبدالکریم ساوجبلاغی در زمان خاقان مغفور فتحعلیشاه قاجار البسه الله تعالی حلل النور  درجه اول را در  خدمتگزاری داشت رئیس مرحوم از عهد صبی و دوره پادشاه ماضی محمد شاه قاضی انارالله برهانه که پدرش مرحوم علیقلی حیات داشت بتحصیل مشغول بود قطعات نوشت و مرحمتها دید بعد از آن از بدوجلوس ابد مانوس همایونی طرف رجوع مطالب و نگارشات آمد و بتحریرات خاصه اعلیحضرت سلطانی سرافراز گردید که غالبا فرامین و نوشتجات محرمانه و رسائل خاصه مخصوص او بود مکرر بلفظ مبارک همایونی خلد الله ملکه و سلطانه بوده که میرزا محمد شایسته است که نکات انشاء و تعلیمات و نویسندگی را درس بگوید و همانطور که در خوشنویسی نظیر ندارد در علم درستکاری و صدق نیز سرمشق  و معلم است واین غلام خانه زاد اورا در آن مجمع شریف  تربیت بود» (4)

دبیر اعلم در سال 1264 در منطقه نجم‏آباد (5) شهرستان ساوجبلاغ که اکنون جزء شهرستان نظرآباد است زندگى را آغازیده و در سایه فضل و تربیت و هنر پدر بالیده است. پس از دانش اندوزى و هنرآموزى از حضور پدر به خدمت در دیوان رسائل قاجار اشتغال یافته است.

در دیوان رسائل حکومت ناصرالدین شاه قاجار به مقام دبیرى و منشى‏گرى تکیه زده و در خدمت شاه جهان، قلم به دولت رسیده است. از سوى مظفرالدین شاه به لقب «عنوان‏نگار» (6) و دریافت ماهانه سى تومان مواجب امتیاز یافته است. دبیر اعلم در منطقه بروجرد، بختیارى، خوزستان، رشت، کردستان ماموریت داشته  است. او بیش از شصت سال در وزارت داخله به صدور نامه‏ها، حکم‏ها و فرمان‏هاى شاهانه به منطقه بروجرد، بختیارى، خوزستان، رشت، پرداخته  است. آخرین سمت او در دیوان مدیر رسایل این مناطق بوده است. شعر زیر درباره زندگی دبیر اعلم به قلم خودش از مقدمه ترجمه امینیه اتابکیه (ترجمه مثنوی معنوی به زبان ترکی) انتخاب شده است:

در رسایل شصت ساله آمدم        تا از این قانون خوش واقف شدم

از شهنشاهان فرامین زیاد            بر نوشته بهر ترفیه عباد

ارثا و کسبا بدین شغل افتخار       دارد این پیر غلام جان نثار

دولتی احکام ادارات رهی            فعلا این باشد بعون اللهی

شد بروجرد و لرستان و عرب        بختیاری هم بود از آن شعب

یک هزار سیصد و بیست وچهار     سال هجری آمده اندر شمار

منشی عنوان نگار آمد تقی         نظم ونثرش را دهد حق رونقی

این هنرمند گرانمایه در فن خوشنویسى انواع خط از غبار تا کتیبه را به زیبایى مى‏نوشته است و افزون بر زبان فارسى به ترکى، عربى، فرانسوى تسلط کامل داشته و آثارى به یادگار گذاشته است.

دبیر اعلم در دیوان خود  از زندگى خانوادگیش مى‏سراید از برادرش ملا عباسعلى ساوجبلاغى که با چشمان بى‏فروغ به جهان دانش راه یافته و به وعظ و ارشاد و مرثیه سرایى مى‏پرداخته است و همچنین از تنها پسر خود میرزا عزیزالله که پیشه پدر را ادامه داده و در دیوان رسائل وزارت خارجه به منشى‏گرى اشتغال داشته است از ملا نبى ساوجبلاغى پدر همسر خود که در پى تحصیل علم چشمان او از روشنى افتاده است. و در قصیده‏اى حتى همکاران خود را مى‏شناساند: میرزا شفیع دبیر رسائل عراق [عجم]، میرزا یوسف منشى (شارق الدوله) مدیر رسائل سپاهان، خلج، ساوه، زرند، همدان، میرزا على خان و پسرش میرزا نعیم.

زندگى دبیر اعلم به منشى گرى و نویسندگى در وزارت داخله قاجار و کشاوررزى در زادگاه خود و تألیف و ترجمه منظوم آثار خلاصه مى‏شود و افزون بر آن، چنانکه در دیوان مى‏سراید مربى دو صد فاضل بوده و این را فضل چندانى نمى‏شمارد. کتابهایى در علوم و فنون گوناگون قلم زده است و در آن روزگار به چهار زبان فارسى، عربى، ترکى، فرانسوى تسلط کامل داشته آثارى به یادگار گذاشته است. نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، مصباح الشریعه، به شعر ترجمه کرده است و دستور زبان و ادبیات، فرهنگ لغات چهارگانه، دستور انشاء، مدارج البلاغه، قزل چشمه در عروض را نوشته است.