عنقا؛ عارف طالقانی

جلال الدین علی میرزا ابوالفضل عنقای طالقانی

احیاگر سلسله عرفانی اویسیه

جلال الدین علی میرزا ابوالفضل عنقا (1266-1333ق) احیاگر سلسله عرفانی اویسیه و بزرگ خاندان «عنقا» است. تحصیلات اولیه خود را در شهر قزوین گذراند. پدرش علی بن هاشم کرکبودی طالقانی اولین استاد او بود. جلال الدین در همان شهر در حوزه درس سیدرضی حکیم اللهی، حکمت و کلام آموخت. آقا سیدعلی صاحب حاشیه بر قوانین الاصول و شیخ محمدصادق برغانی و آخوند ملا علی النقی خیارجی قزوینی او را در فقه و اصول استاد کردند. میرزا ابوالفضل در آغاز 19 سالگی (1284ق) اقامت در تهران را وجهه همت خویش کرد تا به خوشه چینی از خرمن معارف اساتید بزرگی چون آقا محمدرضا و آقا علی زنوزی (مشهور به مدرس) و حاج ملا هادی مدرس (شاگرد صاحب جواهر) و آقا سیدعلی قزوینی (مشهور به علاقبند) در زمینه های حکمت و کلام، فقه، اصول، علم نقطه و اسرار حروف و ریاضیات بپردازد؛ البته با این تفاوت که او در تهران دیگر فقط شاگرد نبود بلکه به تدریس علوم متداول آن روزگار هم همت گماشته بود. عنقا که در جوانی خود تحت تأثیر دایی اش سیدحسین قریشی ذهبی، آشنای اهل تصوف و عرفان قزوین شده بود در تهران نیز دست ارادت از دامان اهل تصوف برنداشت و با کسوت روحانیت به محفل عرفانی شیخ محمد جاسبی (متخلص به فنا) پیوست.

دیدار عبدالقادر جهرمی از پیران و بزرگان متصوفه یک باره عنقا را به کناره گیری از خلق و ترک غوغای تدریس علوم رسمی واداشت؛ در این باره آمده است:«روزی پیر عبدالقادر به مجلس درس عنقا آمد و از او پرسید: چه درسی می گویی؟ عنقا گفت:«نحو»، عبدالقادر پرسید:«آیا علم محو هم می دانی؟» و بی آنکه منتظر پاسخ عنقا بماند از مجلس درس او خارج شد. درست پس از این دیدار بود که عنقا یکسره دگرگون شد و دل خویش را سراپرده محبت او کرد. عنقا پس از درگذشت عبدالقادر (1302ق) به احیای سلسله عرفانی اویسیه مبادرت کرد. کریم کسروی (متخلص به وجدی) که شرح شجره عنقا را به نظم آورده است بر این باور است که عنقا با چهل واسطه فرزند حضرت امام موسی کاظم (ع) است؛ هر چند در این سلسله جز شیخ شاه علی سیاه پوش، همه ملبس به جامه و عمامه سفید بوده اند؛ صادق عنقا -نوه جلال الدین علی میرزا ابوالفضل- نیز بر همین باور است چرا که جدش را با چهل واسطه از طریق سلسله صفویه (شاه سلطان حسین) فرزند حضرت امام موسی کاظم (ع) می داند، اما علی عنقا (برادر صادق عنقا) در نامه ای که به یکی از پژوهشگران تصوف و عرفان نوشته است با رد این باور می نویسد: «در خصوص آن که در بعضی مطبوعات ما را از جانب پدر از سادات مصطفوی و از احفاد شاه سلطان حسین صفوی گفته اند؛ عرض می کنم که در تمام تذکره های موجود از جمله (طرایق الحقایق، مدینه الادب، نامه فرهنگیان، دیوان طرب و نوشته های پدرم (محمد عنقا) و جد امجدم (جلال الدین علی میرزا ابوالفضل عنقا) و در حیات آنان چنین اظهار و ادعایی نشنیدم. تصویر جد امجدم با عمامه سفید بر کتاب های طبع شده خود، بهترین گویایی حق مطلب است و در تمام موارد جلوی نام حضرات، میرزا قید شده نه سید یا میر.»

از خامه ماندگار عنقا آثار منظوم و منثور به یادگار مانده است که آثار منظوم او را با خواندن دو بیت مطلع غزلی از او بر می شماریم:« به کوی عشق، شهان جهان گدای رهند/ که تخت فقر به اورنگ خسروی ندهند/ برهنه پای ولی تاج بخش سلطنتند/ نژند روی ولی نور پاش مهر و مهند.» حقایق المناقب، مجموعه شعر در مدح اهل بیت (ع)؛ انوار قلوب السالکین، مجموعه شعر،؛ مسمط عشقیه؛ مثنوی آیین جهانبانی و آیین جهانداری؛ اشارت حسینیه، در رثای خامس آل عبا بر وزن مثنوی معنوی که در 1312ق سروده شده است؛ منتخب دیوان عنقا (چاپ سنگی). و آثار منثور عنقا: عقاید حقه در اثبات اصول دین و مذهب؛ رساله اثبات نبوت و ولایت خاصه؛ رساله در بیان اسرار حروف؛ رساله صحو؛ بررسی احادیث قدسی؛ رساله اصطلاح. عنقا در پایان حیات عرفانی خویش در 67 سالگی در تهران به دیار باقی شتافت و در گورستان ابن بابویه در جوار آرامگاه شیخ صدوق به خاک سپرده شد.

· منابع: طرایق الحقایق، 3/585 ؛ مینودر، 2/938 ؛ سیری در تصوف،70؛ آشنایی با مشاهیر طالقان، 309؛ شرح حال رجال ایران، 6/9؛ مقدمه کتاب انوار قلوب السالکین؛ نامه فرهنگیان، 705؛ تاریخ و جغرافیای طالقان،107.