دکتر مهدی شهیدی؛ صاحب نخستین نظریه حقوقی درباره تلقیح مصنوعی
دکتر مهدی شهیدی (1313- 1383 خورشیدی) مجتهد، استاد دانشگاه و حقوقدان نامدار ایرانی است. او در «خاندان علمی برغانی» در شهر قزوین زاده شد. این خاندان ریشه در شهرستان ساوجبلاغ دارد. فرشاد خلعتبری (از شاگردان استاد) در نوشته زیر، دیدگاه حقوقی دکتر شهیدی درباره «تلقیح مصنوعی انسان» را بررسی کرده است. یادآوری می شود این نظریه که در سال 1345 مطرح شد، بسیار مورد توجه محافل علمی و پژوهشی ایران قرار گرفت.
* * * * *
طرح و ابتکار استاد بنام حقوق ایران دکتر مهدی شهیدی در باب نظریه حقوقی تلقیح مصنوعی انسان، 45 ساله شد. موضوع از چه قرار است؟ تلقیح مصنوعی و انتقال جنین از موضوعات مهم امروزی است که به جهت آثار حقوقی بی شمارش، مورد بحث و بررسی حقوقدانان و فقها قرار دارد. شادروان دکتر مهدی شهیدی که اندیشه های بدیع و ابتکاری بسیاری داشت، برای اولین بار در سال 1345 این موضوع را در مقاله ای تحت عنوان «تلقیح مصنوعی انسان» مطرح کرد که در مجله حقوقی وزارت دادگستری در همان سال به چاپ رسید و سپس فروض جدیدی از موضوع مورد بحث را در کتاب مجموعه مقالات حقوقی خود مطرح کرد. این استاد شهیر و وکیل برجسته دادگستری، هفت سال پیش دارفانی را وداع گفت و چشم از جهان فروبست.
او معتقد بود تلقیح مصنوعی زنا نیست؛ انتقال جنین هم به زن دیگری زنا محسوب نمی شود. بنابراین هرگاه نطفه مرد و زنی با هم ترکیب شود و سپس در رحم زن دیگری قرار داده شود و پس از انقضای دوره حمل، طفلی از آن متولد گردد، بین مادر اجاره ای و طفل مذکور هیچ گونه نسب قانونی وجود نخواهد داشت، چرا که نسب عرفا" و لغتا" رابطه ای اعتباری است که از پیدایش یک انسان از نطفه انسان دیگر انتزاع می شود، حال آنکه در این حالت، تخمک زن اجاره ای در پیدایش کودک شرکت نداشته است. در نتیجه، طفل ناشی از تلقیح مصنوعی را باید ملحق به صاحبان نطفه دانست و پذیرفت که رابطه حقوقی و شرعی کودک شامل نسب، ارث، محرمیت و حضانت با صاحبان نطفه برقرار خواهد شد؛ اگرچه احساسات و عواطف بین مادر اجاره ای و کودک قابل انکار نیست. اشکالی که ممکن است در این مساله در ذهن متبادر گردد این است که از کلمه «نزدیکی» در مواد 1158 تا1160 قانون مدنی اینگونه استفاده می شود که قانونگذار در اثبات نسب، نزدیکی و آمیزش طبیعی زوجین را معتبر کرده است. بنابراین در لقاح مصنوعی نمی توان حکم به نسب کرد زیرا نزدیکی واقع نشده است. ولی با دقت بیشتر این ایراد برطرف می شود زیرا در مواد مذکور، کلمه «نزدیکی» به عنوان فرد شایع و مصداق معمول بیان شده است و قانونگذار در مقام بیان این نبوده است که ایجاد رابطه مشروع را منحصر به آمیزش طبیعی کند و تکیه کردن بر کلمه «نزدیکی» در این مواد، به منظور انحصار نسب مشروع، دور از روش استنباط احکام حقوقی است.
آنچه گفته شد، بهانه ای بود تا از شخصیتی یاد کنیم که جامعه حقوقی ایران در سه دهه اخیر مدیون خدمات بی شائبه او است. کاش پس از هفت سال از درگذشت این استاد برجسته حقوق ایران، نهادهایی که از خدماتش بهره برده اند و به نامش افتخار کردند، بیش از این از او یاد می کردند. نویسنده این مقاله خاطره استادش را گرامی می دارد؛ یادش به خیر و روانش شاد باد...
جهت آشنایی بیشتر با زندگی و آثار استاد شهیدی رجوع کنید به:
