نقدی بر فعالیت های قرآنی در شهرستان نظرآباد

آسیب شناسی رواج نگاه «تفسیر علمی»

در برخی محافل قرآنی شهرستان نظرآباد

مفسران قرآن کریم برای رسیدن به مفهوم یک یا چند آیه، راه و روشی را اتخاذ می کنند که به آن «روش تفسیری» گفته می شود. یکی از آن روش ها، روش «تفسیر علمی قرآن» است. برخی پژوهشگران تفسیر علمی قرآن را یکی از گونه های مکاتب تفسیری بر می شمارند نه روش تفسیری. در شیوه تفسیر علمی، مفسر با نگرش علمی وارد آیات قرآن می شود و سعی می کند که آیات را با اصطلاحات و علوم روز تطبیق دهد. درباره درستی و نادرستی این شیوه، نظرهای متفاوتی ارائه شده است که در ادامه همین نوشتار به آن دلایل پرداخته می شود.

مؤسسه مکتب القرآن شهرستان نظرآباد از اواخر پاییز 1387 جلساتی را به صورت هفتگی با دعوت از کارشناسان جوان علوم مختلف برگزار می کند. برخی از موضوعات «جشنواره ژرف اندیشی در قرآن» عبارتند از: تغذیه در قرآن؛ رویا در علوم جدید و قرآن؛ مدیریت زمان در شکار فرصت ها (ارائه شده به وسیله حجت الاسلام شریعت زاده مبتکر علوم کاربردی اقتدار در ایران؟!) و...

با بررسی و جست وجو در آثار مکتوب قرآنی روشن می گردد که گرایش به تفسیر علمی در بین مفسران شیعی در گذشته بسیار کم رنگ بوده و شاید بتوان گفت هیچ اثر و نمودی نداشته است اما در یک قرن اخیر این روش طرفدارانی در بین قرآن پژوهان پیدا کرده است. علاوه بر برخی حوزویان، چهره هایی از «جریان نواندیشی دینی» با این شیوه به تفسیر قرآن پرداخته اند: آیت الله سیدمحمود طالقانی (م 1358 خورشیدی) در تفسیر پرتوی از قرآن؛ استاد محمدتقی شریعتی (م1366 خورشیدی) در تفسیر نوین؛ مهندس مهدی بازرگان (م1373 خورشیدی) در غالب آثارش؛ دکتر یدالله سحابی (م1381 خورشیدی) در کتاب های خلقت انسان و قرآن و تکامل. برخی از دلایل باورمندان به این شیوه تفسیری عبارتند از: 1- جامعیت قرآن نسبت به علوم و نیازهای بشری؛ 2- اثبات اعجاز علمی قرآن؛ 3- اثبات سازگاری علم و دین؛ 4- تفسیر علمی، خدمتی به دین و وسیله افزایش ایمان مردم؛ 5- تفسیر علمی، وسیله فهم بهتر قرآن؛ 6- تفسیر علمی، عامل تبلیغ و ترویج اسلام.

قرآن پژوهان مخالف با تفسیر علمی ضمن نقد دلایل پیش گفته، برای اثبات دیدگاه خود دلایلی را به شرح ذیل بیان می کنند: 1- هدف از نزول قرآن هدایت و تربیت است؛ 2- تغییرپذیری یافته های علمی؛ 3- ناسازگاری علم و دین؛ 4- تفسیر علمی، عامل تأویل و مجازگرایی؛ 5- تفسیر علمی، روش صحابه و تابعان نبوده است؛ 6- تفسیر علمی منجر به تفسیر به رأی می شود؛ 7- تفسیر علمی شامل بخشی از آیات می شود؛ 8- تابعیت قرآن از سایر علوم. با بررسی دو دیدگاه فوق می توان نتیجه گرفت که قرآن کتاب هدایت، تربیت و تزکیه نفوس است و برای آموزش علوم و فنون زندگی که بشر به نیروی تفکر می تواند به آنها دست یابد، نازل نشده است. از این رو هرگز نباید از آن انتظار داشته باشیم تا جزئیات علوم را مطرح کرده و همه قوانین علمی را استخراج کند. اشاره مختصر قرآن به پدیده های هستی در علوم مختلف در راستای اهداف نزول یعنی هدایت بشر و به منظور ژرف اندیشی بیشتر انسان است نه آن که مقصود اولیه و اصلی باشد.

در سالهای اخیر برخی قرآن پژوهان در تطبیق آیات قرآن با یافته های علوم تجربی راه افراط را پیموده اند. عده ای نیز یک سره نقش قرآن را در بیان پدیده های هستی و علمی نادیده گرفته اند. به نظر می رسد هر دو گروه بر خطا رفته اند و تنها افرادی بر طریق صوابند که با احتیاط و اعتدال و رعایت مبانی و اصول تفسیر علمی مقبول، مبادرت به این کار کرده اند. به دیگر سخن تحمیل نظریه ها، فرضیه ها و کشفیات علمی غیرقطعی به قرآن کریم، بارزترین لغزش حرکت افراطی در تفسیر علمی قرآن است که دستاوردی جز التقاط در پی ندارد. کمتر کسی در حسن نیّت اداره کنندگان «جشنواره ژرف اندیشی در قرآن» تردید دارد. نشستی که در کنار جلسات «گفت و گوهای قرآنی» مؤسسه رخسار قرآن در نوع خود تنها جلسات هم اندیشی قرآنی به شکل جدید در دو شهرستان ساوجبلاغ و نظرآباد به شمار می رود. نکته مهم این است که بایستی در ورود صحیح و روشمند به مباحث قرآنی، بیشترین دقت ها را اعمال کرد چون لغزشگاه هایی همانند التقاط و تفسیر علمی افراطی در طریق فهم قرآن وجود دارد که می تواند ما را از معرفت عمیق و دقیق به کلام وحی باز دارد. بی تردید تشکیل هیئت علمی قوی متشکّل از کارشناسان حوزوی و دانشگاهی علوم دینی در کنار این گونه نشست ها تا حد فراوانی از بروز و غلبه این شیوه ناصواب در محافل قرآنی شهرستان جلوگیری خواهد کرد.