بانوان سرزمینم 

حمید حشمدار

در لابه لای اوراق تاریخ معاصر ایران، این کهن سرزمینِ سربلندِ زخم دیده، و درد ناملایمات کشیده، نامِ نامدار بانوانی هویداست که غرور و عظمت را با اشک و حسرت ممزوج می سازند. آنانی که پا در رکاب زمانه کردند، و اولین ها را برای "بانوان سرزمینم" بنیان نهادند. بانو آغابیگم نجم آبادی فرزند حاج شیخ هادی نجم آبادی، احدی از آنان است. فرزند عالم برجسته دوران قاجار و برخاسته از خاک عالِم خیز استان البرز، که نام زادگاه‌اش، نجم آباد (روستایی در شهرستان نظرآباد)، همواره پرافتخار در سپهر بی انتهای مردان ایران عزیزم، می درخشد. خاندانی که بیش از 25 عالم به دنیای تشیع تقدیم نموده است (آل احمد: 1389، 53). کمتر کسی از رجال مشهور مشروطه را می‌توان نام برد که یا مستقیم شاگرد شیخ هادی نجم آبادی نبوده یا با وی رابطه نداشته ‌است. از معروف‌ترین شاگردان شیخ می‌توان به سیدمحمد طباطبایی، علی اکبر دهخدا، علامه محمد قزوینی، میرزا جهانگیرخان شیرازی، میرزاحسن رشدیه، ملک المتکلمین و ناظم الاسلام کرمانی اشاره کرد (عسکری: 1383، 19).

آغابیگم نجم آبادی در خانواده ای رشد نمود که چنین بود. وی از پرچم داران جنبش زنان در دوران مشروطه است که با تاسیس انجمن ها و موسسات خیریه و همچنین نامه ها و سخنرانی های خود، تحولات ارزنده ای را در تاریخ فعالیت های سیاسی و اجتماعی زنان ایران ثبت نموده است. در ذیل این سطور به برخی از این فعالیت ها اشاره می نمایم.

انجمن مخدرات وطن:

انجمن مخدرات وطن که انجمنی زنانه بود، پس از انحلال انجمن آزادی زنان، به وسیله 60 تن از زنان فعال ایرانی شکل گرفت. اعضای سر‌شناس عبارت بودند از:

1. بانو آغا بیگم دخترآقا شیخ هادی نجم آبادی به عنوان رئیس

2. بانو آغا شاهزاده امین به عنوان خزانه دار

3. بانو صدیقه دولت آبادی به عنوان منشی

دیگر بانوان سر‌شناس عضو انجمن عبارت بودند از: همسر میرزا سلیمان خان می‌کده، مادر دکتر مهدی خان می‌کده، همسر ملک المتکلمین (مادر دکتر ملک‌زاده سناتور)، بانو نزهت جهانگیر، عفت الملوک و نظم الملوک خواجه نوری، همسر آقا سید کاظم رشتی، زینت الدوله، گلشن الملوک قهرمانی، ایران خانم همسراعتلاءالملک (دخترمشارالسلطنه قدیمی)، همسر میرزا کاظم خوش نویس، همسرصدیق السلطنه، دختر سردار افخم، دختر سپهسالار تنکابنی، همسر افخم الممالک، همسر حاج میرزا حسن، خواهر شیخ الملک اورنگ که او را نطاق النسوان لقب داده بودند، دره المعالی مؤسس مدرسه اُم المدارس، هما محمودی، ماهرخ گوهر‌شناس (خواهر مدیر صنایع) و عده‌ای دیگر که به تدریج به این جمع ملحق شدند. (بامداد: 1348، 15) همچنین عده‌ای از اعضای این انجمن با رهبران مشروطه ارتباط نزدیک خانوادگی داشتند. ناهید داویدیان همسریپرم خان و همسرملک المتکلمین از آن جمله بودند. در بسیاری از موارد نام اصلی اعضای انجمن مخدرات وطن معلوم نیست. زیرا این زنان اغلب به وسیلة نام خانوادگی پدر یا شوهر خود مشخص می‌شدند. به عنوان مثال: آغا بیگم دختر نجم آبادی، یا زوجة ملک المتکلمین.

اهم اعتقادات سیاسی – اجتماعی:

1- استقلال میهن

2- لزوم تقویت مشروطیت ایران و همکاری با مشروطه خواهان

3- بیگانه ستیزی ( بدبختی‌های ملت را نتیجة نفوذ خارجی می‌دانستند و با هرگونه عملی که باعث دخالت بیگانگان در امور داخلی کشور بشود، مخالف بودند.)

4- تحریم اجناس بیگانگان و منع استقراض خارجی

5- پیگیری مطالبات سیاسی و اجتماعی بانوان

6- تقویت تولیدات داخلی و اتکاء به استقلال اقتصادی

7- مشکلات کشور ناشی از عدم اتحاد واقعی است و منشأ آن جهل و بی‌علمی عامه مردم است.

اهم فعالیت ها:

1- در13 ذیقعده 1328ه ـ. ق. /1910م. «انجمن مخدرات وطن» نامه‌ای به مجلس ارسال نمودند و در مورد به تعویق افتادن تصویب قانون اساسی می‌گوید: «ملت تمام شد. ملت نفسش به آخر رسید. اگر فی الحقیقه از عهده خدمت به ملت بر نمی‌آیید کناره بگیرید تا ملت فکری به حال روز سیاه خودش بکند.» (حجازی: 1388، 44)

2- در 8 ذیحجه ‏‏1329ه ـ. ق. /1911م. انجمن مخدرات وطن، تظاهرات بزرگی در اعتراض به اولتیماتوم دوم روس‌ها با سخنرانی ‏در جلوی مجلس، خواهان استقلال کشور و عدالت اجتماعی شدند. در این گردهمایی هزاران زن، چادر سیاه بر سر و ‏روبنده بر صورت حضور یافتند. آن‌ها بر روی چادرکفن سفید پوشیده و بر روی کفن جمله «یا مرگ یا استقلال» را ‏نوشته بودند، زنان یکی بعد از دیگری بر روی منبر می‌رفتند و با سخنرانی‌های پر حرارت و منطقی از مشروطیت ‏دفاع می‌کردند و خواهان استقلال کشور و عدالت اجتماعی می‌شدند. از زنان پرشور این جمع که اشعاری پرسوز و ‏گداز در دفاع از مشروطه در برابر مجلس قرائت کرد، بانو زینت امین، دانش آموز مدرسة اُناثیة شاه آباد بود. ‏‏ (پیرنیا:1374، 54) ادارة این مدرسه به عهدة زنی ارمنی به نام «ملکیان» نهاده شد، سخنان وی در نشریة ‏جهان مسلمان نیز انتشار یافت و برای اینکه دختران مسلمان هم به آن مدرسه بروند وی با چادر و نقاب در آنجا ‏حضور می‌یافت. (آفاری:1377، 24) سکینه کنداشلو همسرشیخ هادی نجم آبادی در سخنرانی بازگشایی این ‏مدرسه گفت: «درگیری شخصی، شما وزیران و سایر مقامات کشور را به جان هم انداخته است. محض رضای خدا دست از ‏این دشمنی بردارید و اندکی به آیندة دختران معصوم فکر کنید و نگذارید که ایشان مانند دختران مصری و ‏سودانی و قفقازی بردة این و آن باشند». (حجازی:1388، 72) ‏

3- تاسیس مدارس دخترانه، کلاس‌های آموزش بزرگسالان و یتیم خانه از جمله فعالیت های آنان بود، این انجمن در تهران مؤسسه‌ای ایجاد کرد که در آن یکصد دختر درس می‌خواندند.

4- در قضیه ای که روسیه به ایران اولتیماتوم داد، زنان به حمایت مالی از دولت پرداختند. علاوه برحمایت مالی، زنان جلسة اعتراض آمیزی مقابل مجلس ترتیب دادند و به بیان خواسته‌های خود و تشویق دولتمردان به مقابله با نفوذ روسیه پرداختند. این جلسه توسط انجمن مخدرات وطن سازمان دهی گردیده بود.

5- انتشار افکار و عقاید خود در نشریات اختصاصی بانوان و از طریق تلگراف به نقاط مختلف دنیا

به دلایل متعدد داخلی و خارجی و مهم تر از همه محدودیت فعالیت های انجمن مخدرات به زنان طبقه متوسط و بالای جامعه، این انجمن نتوانست طیف وسیعی از زنان را به دور خود گرد آورد. این مساله حیات سیاسی و اجتماعی انجمن را به اغما و محاق فرو برد. اما برگ زرینی شد در تاریخ معاصر ایران و حافظه ی تاریخی زنان این کهن بوم و بر، ایران جان.

* در این سیاهه از مقاله خانم الهه باقری، کتاب صداقت ساقی اسماعیل آل احمد، مقالات حسین عسکری، غلامرضا عباس‌زاده‌سورمی، آیت وکیلیان‌ملکی، الهام ملک زاده و کتب آفاری ، حجازی و بامداد بهره بردم.