فلسفه و تعزیه: یادی از دکتر عنایت الله شهیدی
دکتر عنایت الله شهیدی (م 1382ش) استاد فلسفه دانشگاه تهران و تعزیه پژوه نامدار که نخستین پژوهش علمی درباره شبیه خوانی در ایران را انجام داده است. در سال 1304ش در روستای بَرغان از توابع شهرستان ساوجبلاغ واقع در استان البرز در میان جذبه های پرشکوه شعر و شور و عشق شبیه خوانان صادق آن روستا و در خاندان علمی شهید ثالث (از فقیهان نام آشنای قرن سیزدهم هجری قمری) زاده شد.
تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خود گذراند و در سال 1318ش برای ادامه تحصیل به کرج و سپس تهران رفت. در سال 1324ش به خدمت سربازی اعزام شد و پس از آن ادامه تحصیل داد. او موفّق به دریافت کارشناسی ارشد در رشته علوم اجتماعی و درجه دکتری در فلسفه و کلام اسلامی شد. سیّد محمّدکاظم عصار (م 1353ش) و حسین علی راشد (م 1359ش) از استادان او در زمینه معقول و منقول بودند. حدود بیست سال در دبیرستان ها و مدارس عالی تهران و دانشگاه تدریس کرد و چندین سال کارمند و کارشناس کتابخانه ملّی بود. همکاری با وزارت فرهنگ و هنر، مرکز مردم شناسی وزارت علوم و گروه تحقیق هنرهای سنّتی سازمان رادیو و تلویزیون ایران از دیگر فعالیّت های علمی و فرهنگی او است.
از دهه چهل به جهت علاقه فراوان به تعزیه و همچنین توصیه پروفسور پیتر چلکووسکی (Peter chelkowski) ایران شناس و استاد فلسفه شرق و مطالعات اسلامی در دانشگاه های آمریکا به این وادی کشانده شد و مطالعات دامنه داری را درباره نسخه های تعزیه و نیز شیوه ها و مکاتب مختلف تعزیه خوانی آغاز کرد.مدّتی استاد فلسفه دانشگاه تهران بود اما از دهه چهل وارد پژوهش های تعزیه و نمایش های مذهبی شد. دکتر شهیدی در این باره می گوید: «قبل از انقلاب در شیراز همایشی درباره تعزیه برگزار شد که عده زیادی از فرهنگ شناسان ایرانی و غیر ایرانی در آن حاضر شدند و به ارایه مقاله و سخنرانی پرداختند. بنده نیز گرچه اهل نمایش نبودم اما اطلاعات و مشاهدات گسترده درباره تعزیه داشتم. در همان همایش علاوه بر آقای چلکوفسکی (از تعزیه شناسان برجسته غرب) دوستانی چون دکتر جلال ستّاری و دیگران پیشنهاد کردند که این مواردی که در سینه و خاطرتان ثبت شده، اگر از بین برود حیف است. در حالی که نوشته ها و مطالب درباره فلان مسئله فلسفی بسیار است و هر زمان می توان به سراغ آنها رفت».
درباره علاقه اش به تعزیه می نویسد: «برای ما که بچّه بودیم، تعزیه همه چیزمان بود. یادم می آید یکی از سال ها، دهه اوّل محرم با عید نوروز مصادف شد. عید نوروز با آن همه شادی و مراسم خاص، اهمیت زیادی برای ما داشت و حتّی روزها را می شمردیم تا کِی عید نوروز برسد. اما ما در آن سال و در ایام محرّم با وجود تعزیه، شیرینی خوردن و عیدی گرفتن را به دست فراموشی سپرده و به دیدن تعزیه ها می رفتیم. حتّی در یک مراسم روضه خوانی من ناهار را رها کردم و رفتم به دیدن تعزیه».
طرح جامع پژوهش تعزیه خوانی در ایران، با درنظر گرفتن همه مباحث مربوط به تعزیه و تعزیه خوانی و ارزش اجتماعی و فرهنگی و پایگاه هنری این نمایش آیینی در تاریخ هنرهای سنّتی، موضوعاتی بودند که طی دوازده سال به وسیله استاد شهیدی مورد پژوهش قرار گرفت و در سال 1379ش به عنوان پژوهش برگزیده فرهنگی سال انتخاب شد. این پژوهش در سال 1380ش با عنوان «پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی: از آغاز تا پایان دوره قاجار در تهران» با همکاری کمیسیون ملّی یونسکو در ایران در 820 صفحه به چاپ رسید.
مقالاتی از او در نشریات تخصصی به ویژه «فصلنامه پژوهش تئاتر» و «فصلنامه هنر» به چاپ رسیده است. چند مقاله او نیز به وسیله پروفسور چلکووسکی به انگلیسی برگردانده شده که سپس به فارسی ترجمه گردیده است. آخرین فعالیّت پژوهشی او «مقایسه تمام نسخه های عروسی قاسم» بود. دکتر شهیدی در سال 1332ش با زرّین تاج موسوی پور (دکترای جغرافیا و مدرّس دانشگاه) ازدواج کرد و دارای دو فرزند است.
دکتر شهیدی درباره زادگاه خود نوشته است: «برغان در میان روستاها و نواحی پیرامون تهران، در دوره قاجار تا اوایل مشروطه از جمله جاهایی بود که در آن تعزیه خوانی های نسبتاً سنگین و آبرومندی برگزار می شد. در ایّام محرّم و صفر معمولاً دسته هایی از تعزیه خوانان معروف تهران و تکیه دولت را برای تعزیه خوانی به برغان می آوردند… برغان دارای دو محلّه است به نام بالامحلّه و جیرمحلّه (پایین محلّه). در هر یک از محلّه ها تکیه ای هست که تاریخ بنای آنها احتمالاً به اوایل عهد قاجار می رسد… در فصل تابستان و پاییز که مردم اطراف محل و بعضی از روستاهای ساوجبلاغ که تعزیه و شبیه خوانی در آنجاها مرسوم و معمول نبود، برای تماشای تعزیه به برغان می رفتند… در روستاهای اطراف و توابع برغان مانند سُرهه، تالیان نیز تکیه و حسینیّه های کوچکی وجود داشت که در آنجاها نیز تعزیه خوانی می کردند.» استاد شهیدی در 18 امرداد 1382 بر اثر ابتلاء به بیماری سرطان در تهران درگذشت.
منابع: عنایت الله شهیدی، پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی، ص 490، 721؛ دانشنامه دانش گستر، ج 10، ص 689؛ هفته نامه پیک آزادی، ش 53، ص 5؛ معصومه صالحی، پژوهش فرهنگی سال، ص 268؛ کتاب هفته، ش 48، ص 4؛ روزنامه همشهری، ش 1535، ص 9؛ پاسخ دکتر عنایت الله شهیدی به نامه حسین عسکری، 18 آبان
- نشر نخست این مقاله در: حسین عسکری، «فلسفه و تعزیه: یادی از دکتر عنایت الله شهیدی»، روزنامه اطلاعات، سال نود و یکم، ش 26554، ضمیمه فرهنگی روزنامه، ش 283، چهارشنبه 14 مهر 1395، ص7.
مقاله فوق در وب سایت روزنامه اطلاعات
بازتاب مقاله فوق در خبرگزاری ایرنا
