تا آغاز جنبش مشروطه خواهی ایرانیان، آموزش دختران در بیرون از خانه، منحصر به مکتب خانه ها و مدارس خارجی بود. آموزش آنها، مسیر پر پیچ و خم و دشواری را طی کرد تا زمانی که میرزا حسن رشدیه (شاگرد شیخ هادی نجم آبادی و پدر مدارس جدید ایران) تلاش کرد که مدارسی با شیوه نوین آموزشی ایجاد نماید. بسیاری از طرفداران نظام آموزش سنّتی با آن مخالفت کردند. آنان باسواد شدن و آموزش دختران را کاری بیهوده و خلاف عرف جامعه و سبب انحراف عقیدتی و اخلاقی می پنداشتند. در چنین شرایطی، آیت الله شیخ هادی نجم آبادی (درگذشت 1320ق) روحانی نواندیش، آزادی خواه و قرآن پژوه عقل گرای دوره قاجار که در فراهم کردن زمینه های رشد و بالندگی جنبش مشروطه خواهی، سهم قابل توجهی داشت، در ایجاد چندین باب مدرسه جدید در تهران، نقش موثری ایفا کرد.
آخوند ملا ابراهیم سنگلجی نجم آبادی (درگذشت 1245ق) فرزند استاد باقر آهنگر، بنیانگذار مدرسه علمیه نجم آباد و از مدرّسان حکمت صدرایی در دوره قاجار است. آن هنگام که شهرهای کوچک مذهبی ایران، مدرسه علمیه نداشت، روستای نجم آباد از توابع شهرستان نظرآباد دارای حوزه علمیه پررونق بود که امروزه تنها دیواری مخروبه از آن باقی مانده است. در سال 1286ق شیخ هادی وارد روستای نجم آباد شد. مدرسه را از سکنه خالی و روبه نابودی دید. او پس از تلاش فراوان رونقی به مدرسه بخشید تا این که پس از دو سال بار دیگر مدرسه تعطیل شد. سرانجام در سال 1315ق خاندان نجم آبادی تصمیم گرفتند با رعایت نظر واقفان، سهمیه هزینه این مدرسه را در مدرسه نجم آبادی محلّه سنگلج تهران به مصرف رسانند. این مدرسه، هم اکنون در خیابان وحدت اسلامی شهر تهران واقع است که به همّت مرحوم میرزا عیسی وزیر و برخی مریدان شیخ هادی نجم آبادی بازسازی شده است. چهره های کلیدی جنبش مشروطه خواهی ایرانیان همانند آیت الله سیّدمحمّد طباطبایی، استاد علی اکبر دهخدا، علامه محمّد قزوینی، میرزا محمّد ناظم الاسلام کرمانی، میرزا جهانگیرخان شیرازی (صوراسرافیل) و ملک المتکلّمین در این مدرسه، تحصیل و یا تدریس کرده اند. بر همین مبنا، می توان آن را یکی از نخستین مدارس جریان روشنفکری دینی در ایران دانست.
آغابیگم نجم آبادی (درگذشت 1328ش) دختر شیخ هادی نجم‌آبادی، از زنان روشنفکر جنبش مشروطیت است. در سال 1289 خورشیدی انجمن مخدرات وطن را تأسیس کرد. این انجمن - که از فعال ترین تشکّل های زنان در دوران مشروطه بود - در آگاه سازی زنان جامعه از یک سو و همراهی با مبارزان مشروطه خواه از سوی دیگر، نقش بسزایی داشت. تحریم اجناس روسی، تأسیس یتیم خانه و مدرسه دخترانه و کلاس اکابر (بزرگسالان) و انتشار روزنامه‌ای به نام «انجمن» که دوّمین نشریه زنان در تاریخ ایران است، از فعالیت های این انجمن، به شمار می رود.
شیخ محمّد صالح برغانی (درگذشت 1271ق) از فقیهان مبارز و مفسران نامدار روزگار قاجار است که در روستای برغان از توابع شهرستان ساوجبلاغ زاده شد. او بنیانگذار مدرسه صالحیه در سال های پیش از 1228ق در محلّه قُملاق شهر قزوین است. شیخ محمّد صالح این مدرسه بزرگ سه طبقه ای را در شمال خانه خود و با نگرشی دیگرگونه و رویکردی نو به جامعه پی افکند. این مدرسه در زمان حیات شیخ محمّدصالح، هفتصد طلبه داشت و تا نیمه دوّم قرن چهاردهم هجری قمری یکی از مراکز مهم علمی و فرهنگی شیعه به شمار می رفت. در آن، رشته ها و گروه های آموزشی مختلفی همانند فقه، طب، تفسیر، ادبیات، حدیث، ادیان، عرفان، فلسفه و کلام برقرار بود. همچنین برای نخستین بار در ایران، زنان توانستند در این حوزه علمیه به تحصیل و تدریس بپردازند.
فقیهان مدرسه صالحیه درباره مسایل روز، دیدگاه هایی نوگرایانه داشتند که از آن موارد می توان به فتوای عدم حرمت حلق لحیه (ریش تراشی) و حلیّت موسیقی و دیگر مسایل نوپدید اشاره کرد. میرزا محمّد حسن شیرازی صاحب حکم تحریم تنباکو، سیّدجمال الدین اسدآبادی بیدارگر شرق، میرزا کوچک خان جنگلی رهبر نهضت جنگل و اشرف الدین حسینی مشهور به نسیم شمال شاعر و روزنامه نگار مبارز نهضت مشروطیّت از شاگردان مشهور آن مدرسه به شمار می روند. در مدرسه صالحیه به طلاب و روحانیون، آموزش آمادگی دفاعی داده می شد به طوری که در سال 1342ق گروهی از آنان با عنوان رزمنده در جنگ دوّم ایران و روس شرکت کردند.
- نشر نخست این مقاله در: حسین عسکری، «نقش برخی مشاهیرالبرز در نظام آموزش و پرورش ایران»، روزنامه پیام آشنا، سال سوم، ش 861، 22 اسفند 1395، ص 8.
مقاله فوق در وب سایت روزنامه پیام آشنا
