محوطه باستانی ازبکی و هویت تاریخی  - اجتماعی در نظرآباد و البرز

مهندس علیرضا گروسی

کارشناس ارشد دانشگاه تربیت مدرس

هویت یک فضای شهری یا هر نوع سکونتگاه دیگری ناشی از خصوصیات تاریخی، کالبدی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و… است که از ذهنیت مشترک ساکنین سرچشمه می گیرد. در ابتدا باید گفت که مکان براساس مجموعه ای از ویژگی های فرهنگی قرار دارد. مکان نه تنها اطلاعاتی درباره جایی که در آن هستیم و زندگی می کنیم یا اهل آنجا هستیم به ما می دهد بلکه درباره شخصیت و این که ما چه کسی هستیم، نیز چیزهایی می گوید. بنابراین اگر وابستگی به مکان ها سست شود، هویت مردم و جوامع نیز به سستی می گراید. مکان جغرافیایی به عنوان زادگاه یا زیستگاه، باعث شکل گیری علاقه در انسان می شود که می توان از آن به عاطفه یا مهر مکانی یاد کرد که عمدتاً بر پایه روابط اکولوژیکی (طبیعی و انسانی) انسان با مکان یا فضای جغرافیایی قرار دارد. در واقع حس تعلق به سرزمین زیربنای انگیزه معنوی اصلی برای شاخص و متمایز بودن از دیگران در اندیشه هر فرد و هر گروه انسانی ویژه است. هنگامی که حس تعلق به سرزمینی ایجاد گردد، نیاز اساسی به داشتن هویت خودنمایی می کند. در این میان مکان های تاریخی شرایط ویژه ای را برای هویت بخشی دارند. در واقع تاریخ هر قوم و ملتی شناسنامه آن قوم و ملت است و بر همین مبنا دانستن و داشتن تاریخ از بایسته های زندگی انسان می باشد و همچنین لازمه داشتن یک نگرش جامع در بحث تاریخ، فرهنگ و هویت شناخت عمیق و دقیق پیشینه تاریخی آن مکان می باشد. در واقع باید گفت که هویت به سه مقوله مکان جغرافیایی، فضا شامل شبکه ها و روابط اجتماعی و بالاخره با زمان (تاریخ) پیوند دارد. از سوی دیگر بحران بی هویتی یکی از مشکلات عمده شهرهای امروزی می باشد که سبب سرگشتگی، بی تفاوتی و فقدان رفتار مشارکت جویانه در بین شهروندان می شود.. بنابریان کنکاش در مفهوم هویت و فرآیند شکل گیری آن با هدف تدوین اصولی در راستای ارتقای ظرفیت اجتماعی شهرها یکی از اصول مهم در برنامه ریزی شهرها می باشد. محوطه باستانی ازبکی در شهرستان نظرآباد استان البرز از قدیمی ترین سکونت گاه های کشف شده انسانی در جهان است. محوطه باستانی ازبکی می تواند به عنوان یک نماد هویت بخش تاریخی- باستانی در استان البرز شناخته شود . در واقع محوطه باستانی ازبکی می تواند به عنوان یک عنصر هویت بخش تاریخی، هویت اجتماعی و مکانی را برای شهرستان نظرآباد و ساکنان آن تعریف نماید. یعنی محوطه باستانی ازبکی در معرفی شهر نظرآباد و شهروندان نظرآبادی به عنوان یک نماد تاریخی و مکانی هویتی اصیل به ایشان بدهد. به طوری که بازتاب حفریات باستان شناسی محوطه ازبکی که در محافل اطلاع رسانی اعم از روزنامه، تلویزیون، محافل دانشگاهی، سمینار ها و… سبب شده است که نظرآباد و محوطه باستانی ازبکی بارها از زبان خیل کثیری از نخبگان، مسئولین، اساتید، مجریان تلویزیونی و… ساطع شود که این رویه می تواند با توجه بیشتر به این محوطه افزایش یابد. این همان هویت سازی برای شهرستان نظرآباد و مردم آن می باشد که در طی سالهای متمادی مورد غفلت قرار گرفته است.

بخش هایی از محوطه باستانی ازبکی در سال 1348شمسی شناسایی شده و در سال 1352به شماره 955در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. نخستین سلسله حفریات باستان شناسی محوطه ازبکی از 15آذر تا 19دی 1377به مدت 35روز به سرپرستی دکتر یوسف مجیدزاده انجام گرفت. فصل دوم تا ششم از کاوشها از سال های 1378تا 1384شمسی انجام پذیرفت. براساس کاوش های صورت گرفته، این محوطه دربرگیرنده شش هزار سال بقایای فرهنگی پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی ایران از نیمه اول هزاره هفتم تا نیمه نخست هزاره اول پیش از میلاد مسیح یعنی دوران مادها است. آثار محوطه ازبکی به شکل یک روستای کوچک پیش از تاریخ به وسعت تقریبی یک هکتار است. شواهد نشان می دهد که 15تا20خانوار در این روستا زندگی می کرده اند. کهن ترین خشت های به دست آمده از محوطه باستانی ازبکی مربوط به هزاره های هفتم و ششم پیش از میلاد می باشند که به صورت دست ساز بوده اند. شواهد باستان شناسی نشان می دهد که ساکنان این محوطه در پیش از تاریخ به تولید و کاربرد سیمان پی برده بودند. از دیگر الواح باستانی به دست آمده در این محوطه لوحی می باشد که به عنوان سند همکاری تجاری ازبکی و شوش شناخته می شود و در کمال تعجب بر نوعی ارتباط تجاری بین شوش باستان در خوزستان و محوطه باستانی در نظرآباد البرز دلالت دارد. محوطه ازبکی دارای 10تپه می باشد که 6تپه آن را باستان شناسان شناسایی و حفاری کرده اند. این تپه ها عبارتند از :

یان تپه: در 700متری تپه مرتفع و در جنوب غربی روستای ازبکی قرار دارد. در این تپه کم ارتفاع، بقایای پنج دوره معماری خشتی دوره های فرهنگی هزاره هفتم و ششم پیش از میلاد شناسایی شده است.

جیران تپه: این تپه با 2متر ارتفاع در 250متری جنوب غربی تپه مرتفع و 300متری شمال شرقی یان تپه می باشد که در آن استقرار هایی تا قرن هفتم هجری قمری وجود داشته است که به تناوب متروک شده و چندی بعد استقرار جدید صورت گرفته است.

دوشان تپه: در 250متری غرب تپه مرتفع قرار دارد. سه دوره معماری در آن شناسایی شده است که به مهاجران سفال خاکستری تعلق دارد.

مارال تپه: در حدود 50متری دامنه غربی تپه مرتفع بر سر راه دوشان تپه قرار دارد. به نیمه دوم هزاره چهارم قبل از میلاد و یک روستای پیش از تاریخ متعلق به هزاره ششم و اوایل هزاره پنجم قبل از میلاد تعلق دارد.

گوموش تپه: درغرب تپه مرتفع و در 220متری جیران تپه قرار دارد. سفال های این تپه بیشتر از نوع سفال های دوره های اول و دوم در سیلک کاشان، چشمه علی ری و قره تپه شهریار است. متاسفانه روی این تپه ویلای به نسبت گسترده ای ساخته شده است.

تپه مرتفع ازبکی یا دژ مادی: این تپه در مرکز محوطه ازبکی با ارتفاع 26متر و وسعت 2200متر مربع و با حصاری عظیم به ضخامت 7متر قرار دارد. این تپه که به کهن دژ این محوطه باستانی معروف شده است در 8مهر سال 1352با شماره 955در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

گردشگری از مهم ترین صنایع در حال رشد و یکی از جریان های جهانی است که امور اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را با هم ترکیب کرده است. در واقع گردشگری میل به استفاده از فضا در اوقات فراغت با انگیزه ها و اهداف متنوع می باشد که در یک کلیت در برگیرنده جریانی از سرمایه، انسان، فرهنگ و کنش متقابل بین آنهاست و ایجاد درآمد و اشتغال برای ساکنان محلی در عرصه ی فضا جغرافیایی از آثار گردشگری است. امروزه صنعت گردشگری فرصتی برای کشورها ایجاد کرده است تا برای افزایش سهم خود در تجارت و اقتصاد جهانی تلاش کنند. امروزه با کمک دولت ها، افزایش رفاه و افزایش امکانات سفر و تسهیل در مسافرت ها و ایجاد اقامتگاه های تفریحی و… راهکارهایی است که برای بهبود وضعیت گردشگری در کشورهای مختلف انجام می شود. از طرفی دیگر گردشگری به عنوان یکی از پردرآمدترین فعالیت ها در جهان مطرح بوده و اقتصاد گردشگری در حال تبدیل شدن به یکی از ارکان اصلی اقتصاد تجاری جهان است. در واقع می توان گفت که گردشگری ار اجزاء مهم اقتصادی شهری می باشد که در بخش خدمات شهری رشد کرده است که علاوه بر مدیران شهری، عوامل مهم دیگری از جمله، سازندگان هتل ها و مهمانسراها، شرکت های هواپیمایی، بنگاه های اجاره اتومبیل و… نیز در آن سرمایه گذاری می کنند. توسعه گردشگری به ویژه در کشورهای کمتر توسعه یافته، عامل موثری در قابله با فقر است و موجب افزایش درآمد قشرهای مختلف، کاهش بیکاری، رونق اقتصادی و در نتیجه بهبود کیفیت زندگی مردم و افزایش رفاه اجتماعی می شود. بنابراین اهمیت روزافزون در صنعت گردشگری، در ماده 114از قانون برنامه ی چهارم توسعه ی کشور بر ارتقاء توان گردشگری ،تولید ثروت و اشتغال زایی و مبادلات فرهنگی تاکید شده است. نظرآباد با توجه به ظرفیت های طبیعی و تاریخی و البته صنعتی توان تبدیل شدن به قطب گردشگری منطقه را دارد. از طرف دیگر این شهر با رشد جمعیتی بسیار بالا از جمعیت 2800نفر در سال 1345به 112480نفر در سال سال 1390رسیده است . بنابراین با استفاده از صنعت گردشگری می توان علاوه بر اشتغال زایی به افزایش درآمدهای پایدار شهری در نظرآباد دست یافت. یکی از انواع گردشگری در دنیا گردشگری تاریخی است. یعنی، گردشگران برای دیدن آثار تاریخی و باستانی راهی کشورهای مختلفی می شوند. این نوع گردشگری فقط در کشورهایی که دارای تاریخ و تمدن قدیمی می باشند می تواند جریان داشته باشد. کشور ایران در این زمینه با توجه به بستر تاریخی که در آن وجود داشته است، موقعیت بسیار مطلوبی را دارا می باشد. استان البرز و شهرستان نظرآباد نیز به عنوان یک پهنه مطلوب برای اجتماع و ایجاد سکونت گاه های انسانی در طول تاریخ شناخته شده است. محوطه باستانی ازبکی نیز از علایم اساسی برای اثبات این ادعا می باشد. بنابراین می توان از این منطقه و در کنار آن از دیگر جذابیت های این شهرستان برای جذب گردشگر و به تبع آن کسب درآمد و ایجاد اشتغال استفاده کرد. البته باید توجه داشت که تنها وجود این محوطه باستانی نمی تواند، به تنهایی به توسعه گردشگری منجر شود. بلکه باید زیرساخت های لازم صنعت گردشگری اعم از زیرساختهای ارتباطی، جاده ای، رفاهی، خدماتی، استراحتگاه ها و… محیا شود و پس از آن تبلیغات مناسب ابرای جذب گردشگر انجام پذیرد.