مقاله ام درباره میرزا محسن نجم آبادی در روزنامه اطلاعات

جنگلی مشروطه خواه

میرزا محسن خان نجم آبادی (م 1336ش) فرزند شیخ محمّدتقی مجتهد و نوه شیخ هادی نجم آبادی، از مبارزان کمتر شناخته شده مشروطیت و نهضت جنگل است. در خردسالی با پدر و پدربزرگش به حوزه علمیه نجفاشرف رفت و در آنجا زبان عربی را به خوبی فراگرفت. پس از بازگشت به تهران به پیشنهاد پدربزرگش، از کسوت روحانیت خارج شد و در گرمابه عمومی محلّه سنگلج تهران و زمین های کشاورزی روستای کرشته از توابع شهرستان شهرستان شهریار به کار پرداخت. پدر او از روحانیون ضدّ مشروطه و از یاران شیخ فضل الله نوری (م 1327ق) بود.

او درباره تاثیر شیخ هادی نجم آبادی (م 1320ق) در شکل گیری اندیشه اش می نویسد: «دوران کودکی من مصادف بود با آخرین سال های حیات مرحوم شیخ هادی نجم آبادی جدّ بزرگوارم. اخلاق و رفتار وی را همه می دانستند و می شناختند. افکار آزادی وی با وضع روز تطبیق نمی کرد، به همین جهت وی همیشه از حکومت مطلقه اظهار نفرت می کرد و در خیال حکومتی به طرز جمهوری بود. این افکار درما هم اثر کرد و بر روی همین سنخیت با آزادی خواهان و روشنفکران و کسانی که از وضع روز، ناراضی بودند آشنا شدم.» وی به خاطر می آورد که شیخ هادی در سحرگاه دوّم ربیع الاول 1314ق او را از خواب بیدار کرده و می گوید: «محسن، پاشو برو تماشا کن، می خواهند یک وطن پرست (میرزا رضا کرمانی ضارب ناصرالدین شاه قاجار) را اعدام کنند.»

در نهضت مشروطه خواهی ایرانیان، به همراه گروهی از چهره های اصلی مشروطیت، در «کمیته انقلاب» فعالیت می کرد. این کمیته سیاسیِ مخفی در سال 1328ق با هدف تحکیم مشروطه و مجلس تشکیل شد. او در آن کمیته به شدّت تحت تاثیر میرزا نصرالله بهشتی مشهور به ملک المتکلّمین (م1326ق) و سیّدجمال الدین واعظ اصفهانی مشهور به صدرالواعظین (م1336ق) بود. برخی نویسندگان، میرزا محسن را رابط حلقه‌های عمومی و خصوصی «گروه اجتماعیون تهران» می دانند. این گروه مشروطه خواه با حکومت قاجار، پنهانی مبارز می کرد. او همچنین به همراه عمویش شیخ مهدی نجم آبادی (م 1336ش) عضو «انجمن بین‌الطلوعین» بود. در همین انجمن بود که با حیدرخان عمواوغلی (م 1300ش) آشنا شد و با او به همکاری نزدیک پرداخت. برخی بر این نظرند که انجمن بین‌الطلوعین همان کمیته انقلاب است. اغلب جلسات کمیته هر نیمه‌شب در خانه‌های ابراهیم حکیمی ملقّب به حکیم الملک (م 1338ش) و شیخ مهدی نجم‌‌آبادی تشکیل می شد و پیش از طلوع آفتاب به پایان می‌رسید.

به روایت سیّدحسن تقی زاده (م 1348ش) که با میرزا محسن دوستی و همکاری سیاسی داشت، یکی از فعالیت های او، نجات جان سیّد محمّدرضا مساوات (م 1304ش) فعال مشروطه خواه بود که با طراحی حیدرخان عمواوغلی انجام شد. تقی زاده درباره او نوشته است: «میرزا محسن که پسر شیخ محمّدتفی (پسر بزرگ حاجی شیخ هادی) بود به جدّش رفته بود. خیلی آدم خوب و آزادی طلب بود. میرزا محسن که همیشه با جدّش محشور بود… تا این اواخر همیشه با ما بود.»

او در جریان به توپ بستن مجلس شورای ملّی به وسیله محمّدعلی شاه قاجار (م 1303ش) و سرکوب مشروطه خواهان، به سفارت انگلیس پناه برد و سپس به قفقاز گریخت. پس از مدّتی به نهضت مشروطه خواهان گیلان پیوست و در فتح تهران شرکت کرد. پس از برکناری محمّدعلی شاه، به عضویت هیات عالیه درآمد. در سال 1304ش از گلپایگان به سمت نمایندگی مجلس موسّسان انتخاب شد. مجلسی که با تغییر موادی از قانون اساسی، سلطنت را از قاجار به رضاشاه پهلوی (م 1323ش) انتقال داد.

میرزا محسن نجم آبادی با نام مستعار میرزاعلی یکی از نزدیکان مورد اعتماد میرزا کوچک خان جنگلی (م 1300ش) رهبر نهضت جنگل بود. به گونه ای که میرزا به هنگام بروز اشتباهات فرقه عدالت رشت درباره کمک به نیروهای سرخ، او را به عنوان نماینده خود، برای ارشاد و راهنمایی به نزد آنان فرستاد. ابراهیم فخرایی (م 1366ش) در کتاب سردار جنگل به این ماجرا اشاره کرده است.

بخش هایی از خاطرات میرزامحسننجم آبادی از جنبش مشروطه خواهی به نقل از دکتر عبدالحسین نوایی)م 1383ش) در کتاب «فتح تهران» و به نقل از اسماعیل رائین (م 1358ش) در کتاب «حیدرخان عمواوغلی» منتشر شده است. مهندس منوچهر نجم آبادی (م 1390ش) فرزند میرزا محسن است که در تابستان 1380ش زیرنظر پروفسور سیف الدین نجم آبادی (م 1395ش) در آلمان، درختواره خاندان نجم آبادی را تدوین کرد. آرامگاه میرزا محسن نجم آبادی در آرامستان ابن بابویه تهران است.

منابع: مهدی ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، کتاب دوّم، ص 418و کتاب چهارم، ص 708؛ ادوارد براون، انقلاب مشروطیت ایران، ص 340؛ غلامرضا ورهرام، نظام سیاسی و سازمان های اجتماعی ایران در عصر قاجار، ص 396؛ اسماعیل رائین، حیدرخان عمواوغلی، ج 1، ص 44، 47، 102؛ عبدالحسین نوایی، فتح تهران، ص 138؛ یحیی دولت آبادی، حیات یحیی، ج 2، ص 121، 308؛ سیّدحسن تقی زاده، زندگی طوفانی، ص 112؛ منوچهر نجم آبادی، درختواره خاندان نجم آبادی، 1380؛ ابراهیم فخرایی، سردار جنگل، ص 347، رییس نیا، حیدر عمو اوغلی در گذر از طوفان ها، ص 48، 119؛ حسین آبادیان، تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تاسیس سلطنت پهلوی، ص 549؛ تصویر میرزا محسن نجم آبادی به لطف سرکار خانم آذر نجفی در اختیار نگارنده قرار گرفته و برای نخستین بار منتشر می شود.

- نشر نخست این مقاله در: حسین عسکری، «جنگلی مشروطه خواه: میرزا محسن خان نجم آبادی»، روزنامه اطلاعات، سال 92، ش 26778، ضمیمه فرهنگی، ش 320، چهارشنبه 18 امرداد 1396، ص 7.