نسبت های البرزی استاد مطهری

12 اردیبهشت 1358 در تقویم ایران، روزی است که گروه فرقان به هدایت طلبه ای جوان به نام «اکبر گودرزی»، آیت الله مرتضی مطهری (شاگرد برجسته امام خمینی و استاد دانشکده الهیات دانشگاه تهران) را ترور کرد. استاد مطهری در ردیف نظریه‌پردازان جریان فکری «حکمت نوصدرایی» یا «عقلانیت اسلامی» به شمار می‌رود؛ همان جریانی که «گفتمان فکری و فرهنگی انقلاب اسلامی» نام دارد. هنوز هم با گذشت 42 سال از شهادتش، آثار او محل رجوع و مورد استناد سیاستمداران و سیاستگذاران فرهنگی و اجتماعی جمهوری اسلامی ایران است. در سال های اخیر، تشریح مستند نسبت های البرزی بزرگان فرهنگ و دانش ایران به یکی از دغدغه‌های اصلی صاحب این قلم در عرصه البرزپژوهی تبدیل شده است. بازخورد خوبی هم از نوشتار «نسبت‌های البرزی آوینی» گرفتم. در این مجال با جست و جو در اسناد و منابع مکتوب و بعضاً اطلاعات شفاهی، با نسبت‌های البرزی استاد شهید مطهری آشنا می شویم:

1. «موسسه خیریه تعلیماتی و تحقیقات علمی و دینی حسینیه ارشاد» در شهر تهران با نام دکتر علی شریعتی (چهره شناخته شده جریان نواندیشی دینی) گره خورده است اما در واقع بنیانگذار اصلی آن استاد مطهری است. پاسخ سازمان اطلاعات و امنیت حکومت پهلوی (ساواک) به استعلام انجام شده درباره صدور مجوز فعالیت این مرکز در سال 1346ش، بیانگر نقش اصلی استاد مطهری در حسینیه ارشاد است. البته این مرکز دینی و فرهنگی از سال 1344ش فعالیت خود را آغاز کرده بود. جالب آنکه استاد مطهری برای نخستین بار دکتر شریعتی را به حسینیه ارشاد دعوت کرد.

بحث های نوین و روشنفکرانه مطرح شده در حسینیه ارشاد، حساسیت‌ها و انتقادهای روحانیون سنّتی آن روزگار را برانگیخته بود. استاد مطهری تلاش می‌کرد با گفت و گوهای چهره به چهره، این حساسیت ها را کم کند. یکی از آن چهره های منتقد، آیت الله سید حسن طباطبایی قمی بود که از سال 1346 تا 1357ش در وضعیت تبعید و حصر، در شهر کرج به سر می برد. آیت الله طباطبایی قمی هم زمان به شدت مخالف حکومت پهلوی و سخنرانی‌های شریعتی در حسینیه ارشاد بود. استاد مطهری در سال‌های تبعید او، به کرج آمد تا آیت الله را روشن کند! او در آن گفت و گو ضمن دفاع از مواضع حسینیه ارشاد و بیان اینکه حسینیه قصد روشنگری نسل جوان و پیراستن اسلام از خرافات را دارد، گفت: «ابتدا علیه فخرالدین حجازی و حالا علیه دکتر شریعتی سخن می‌گویند. البته او تندروی می‌کند و به نصایح ما هم گوش نمی دهد!» آیت الله در پاسخ می‌گوید: «جامعه شیعی، برخی حساسیت هایی دارد که شما روی این حساسیت ها انگشت گذاشته اید و باید رعایت برخی مصالح را بکنید.» به نظر می‌رسد استاد مطهری نتوانست در آن دیدار، مجتهد تبعیدی کرج را مجاب کند و خودش هم در سال 1349ش از حسینیه ارشاد جدا شد. در این میان نقش مخرب و پیچیده ساواک در ایجاد اختلاف لایه به ‌لایه بین موافقان و مخالفان حسینیه ارشاد را نباید نادیده گرفت. استاد مطهری خیلی هم به آیت الله تبعیدی کرج، خوشبین نبود. در یکی از اسناد ساواک در سال 1354ش آمده که مطهری، فقاهت و مرجعیت آیت الله طباطبایی قمی را برای هدایت تحصیل کرده‌ها ناکافی می داند. او این نظر را پس از درگذشت آیت الله سید محمدهادی حسینی میلانی در شهر مشهد ابراز کرده بود.

2. سندی به دست نیامده که استاد مطهری پیش و پس از کودتای 28 مرداد 1332 برای دیدار و گفتوگو با دکتر محمد مصدق نخست وزیر تبعیدی، به احمدآباد شهرستان نظرآباد آمده باشد اما او در سال‌هایی از زندگی‌اش به جریان مبارزاتی ملی دلبستگی داشت. در یکی از اسناد ساواک، هوادار مصدق معرفی شده که گمان می‌کنم ناشی از اعتقاد استاد به «مطلق مبارزه با حکومت پهلوی» است. در بیوگرافی تنظیم شده ساواک برای استاد مطهری آمده است: «تقریباً شیخی است منزوی. قدری هم مشرب مصدقی دارد... و می‌گفت مصدق، آدم وطن پرستی می باشد و توده ای ها ایشان را بالاخره خراب می کنند.» استاد مطهری در نهضت ملی شدن صنعت نفت، به سرمقاله های نشریه «باختر امروز» به قلم دکتر سید حسین فاطمی (وزیر امور خارجه اعدامی دولت مصدق)، علاقه‌مند بود و با دقت آنها را مطالعه می‌کرد و گاهی با دوستانش درباره آنها بحث می‌کرد.

3. استاد مطهری بین دانشجویان محبوب بود و از این جهت با گروهی از دانشجویان دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران مستقر در شهر کرج، پیوندهای عاطفی و فکری داشت. در 17 دی 1352 اعضای انجمن اندیشه و هنر دانشکده کشاورزی کرج از مسئولین دانشکده درخواست می کنند استاد مطهری - که در آن سال مدیر گروه فلسفه دانشکده الهیات دانشگاه تهران بود - به عنوان سخنران به کرج دعوت شود. ساواک در واکنش به این دعوت گزارش می‌کند: «نحوه افکار و تمایلات سیاسی مرتضی مطهری مشخص نمی باشد!» در نهایت با سخنرانی استاد در کرج موافقت می شود اما ساواک دستور می‌دهد سخنرانی او را ضبط کنند.

4. استاد مطهری در سال های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی برای شرکت در آیین آغاز فعالیت مسجد قمر بنی هاشم به شهر نظرآباد کرج آمد. او را آیت الله شهید محمد صدوقی و آیت الله سید هاشم رسولی محلاتی همراهی می‌کردند. مردم نظرآباد به میمنت حضور استاد و افتتاح مسجد، گاوی را پیش پای او و روحانیون دعوت شده قربانی کردند. از دیگر پیوندهای استاد مطهری با شهر نظرآباد می‌توان به توصیه او به مرحوم سید محمدعلی شهیدی محلاتی جهت حضور تبلیغی در این شهر با «عنوان امام جماعت مسجد غدیریه» در سال 1356ش اشاره کرد. شهیدی محلاتی در ماه‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل فعالیت‌های سیاسی علیه حکومت پهلوی دستگیر و به ساواک کرج منتقل شد.

5. استاد مطهری به جهت نوع نگاه به تبلیغات دینی و مبارزات سیاسی، پیوند‌های عمیقی با آیت الله سید محمود طالقانی داشت. آیت الله طالقانی گرچه چهار ماه پس از شهادت استاد، درگذشت اما در آیین بزرگداشت استاد در حسینیه ارشاد سخنرانی کرد و راه و اندیشه او را گرامی داشت. فرازهایی از ارتباط مذهبی و سیاسی استاد مطهری و آیت الله طالقانی به روایت اسناد ساواک را ملاحظه کنید:

- حضور هر دو در جلسات مذهبی جبهه ملی ایران شعبه تهران در 27 آبان 1339و سخنرانی استاد مطهری در این جلسه با عنوان امر به معروف و نهی از منکر؛

- ارسال دعوت نامه جامعه اسلامی مهندسین در 24 دی 1339به استاد مطهری و آیت الله طالقانی با امضای مهندس مهدی بازرگان و مهندس مصطفی کتیرایی جهت حضور آن دو در مراسم مذهبی برنامه ریزی شده در مسجد حاج حسن (تهران)؛

- حضور هر دو در آیین سوگواری ماه محرم در سال 1342ش که در کانون اسلامی مهندسین برگزار شد. در این مراسم، سخنرانان از جمله استاد مطهری به تشریح وجه انقلابی و ظلم ستیزانه قیام حسینی پرداختند؛

- تماس آیت الله طالقانی با استاد مطهری جهت هماهنگی سخنران نماز عید فطر سال 1346ش در حسینیه ارشاد؛

- دورهمی سیاسی مشترک آیت‌الله طالقانی، استاد مطهری، آیت الله حسین علی منتظری و چند روحانی دیگر در سال 1347ش در منزل حاج شیخ حسین کاشانی؛

- سخنرانی استاد مطهری در مسجد جوادالائمه تهران در 8 فروردین 1348. در آن جمع سیصد نفره، آیت الله طالقانی هم حضور داشت؛

- حضور هر دو در مراسم شب چهلم درگذشت حاج مهدی شالچیان در 27 اردیبهشت 1348که حتی این مراسم ختم هم مورد رصد مأموران ساواک قرار گرفت؛

- جلسه هفتگی عده ای از روحانیون در 5 آذر 1348 در قلهک تهران در منزل آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی و حضور آیت‌الله طالقانی و استاد مطهری در این جلسه مشورتی با موضوع عمق بخشی به تبلیغات دینی و آگاهی بخشی سیاسی؛

- مشارکت آیت‌الله طالقانی و استاد مطهری در جمع آوری پول برای حمایت مالی از سازمان الفتح فلسطین در سال 1342ش؛

- اقامه نماز جماعت توسط استاد مطهری در برخی مواقع به جای آیت الله طالقانی در مسجد هدایت تهران در سال 1343ش و حساسیت ساواک به این موضوع؛

- حضور هر دو در مراسم ختم مادر شهید دکتر محمدجواد باهنر در مسجد امیرالمومنین شهر تهران در 23 آبان 1359 که این مراسم هم حساسیت ساواک را برانگیخت.

6. در سال 1337ش با برنامه‌ریزی انجمن اسلامی مهندسین، استاد شهید مطهری به همراه جمعی از نیروهای ملی و مذهبی مخالف حکومت پهلوی همانند آیت الله طالقانی، شهید محمدعلی رجایی، سید هادی خسروشاهی، مهندس مهدی بازرگان و دکتر یدالله سحابی و... جهت اقامه نماز عید فطر به گلشهرکرج آمدند. تعدادی تصاویر دیدنی از این تجمع بر جای مانده است.

7. گروه فرقان تشکّلی سیاسی و مذهبی بود که در سال 1356ش به وسیله طلبه ای 21 ساله به نام اکبر گودرزی با تأثیرپذیری از تفسیر چپ گرایانه (مارکسیستی) از قرآن و آموزه‌های دینی تشکیل شد. همین گروه در 12 اردیبهشت 1358 استاد مطهری را به جهت نقدهایش در کتاب «علل گرایش به مادیگری» ترور کرد. بزرگ ترین مخفیگاه گروه فرقان در شهر کرج قرار داشت که در 5 آبان 1358 کشف و متلاشی گردید. خبر این عملیات، تیتر اول روزنامه کیهان شد. گودرزی و اندک پیروانش هم پس از یک درگیری مسلحانه در 18 دی 1358 در تهران دستگیر و در 3 خرداد 1359 اعدام شدند.

منابع: استاد شهید به روایت اسناد، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378؛ حسین عسکری، بیداری دشت کهن، انتشارات سوره مهر، 1397؛ حمید کرمی پور، انقلاب اسلامی در کرج، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1391؛ سید محمدحسین میرابوالقاسمی، طالقانی فریادی در سکوت، 2 ج، شرکت سهامی انتشار، 1387؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: آیت الله سید محمود طالقانی، 3 ج، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1382.

نشر نخست این مقاله در:

حسین عسکری، «نسبت های البرزی استاد مطهری»، روزنامه پیام آشنا، سال 8، ش 1834، یک شنبه 12 اردیبهشت 1400، ص 8.

مقاله فوق در وب سایت خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)

____________________

بازتاب مقاله «نسبت های البرزی مطهری» - 1

جناب عسکری عزیز

متن مقاله را به دقت برای سه بار خواندم،ممنون از ارسال چنین پست وزین و بادرایتی. عکس فوق گرچه یادآور روزگار وصل است، اما متن مقاله خروجی فصل را تداعی می کند، زانکه هر یک از این بزرگواران به نحوی جدا ترور فیزیکی یا شخصیت شدند و آن آیت الله (قمی) تا پایان عمر در مشهد درب ورودی را بر روی خود بست. از قضا شاگردان این بزرگواران هریک راهی جدا از منش آنان انتخاب کردند، که ذکر آن مطلوب نیست. ریشه این مشکل را شهید بهشتی در فقر تئوری جامع می دانست، می دانید چرا؟ چون به قول مولانا، هرکسی از ظن خود شد یار من. مبنای تئوری ساختاری شهید مطهری منطق حوزوی یا ارسطویی و کلی نگری در اسلام بود. اساس شناخت شادروان بازرگان از اسلام منطق دکارتی و جزیی نگری علمی بود. اساس شناخت زنده یاد طالقانی و دکتر شریعتی از اسلام تاریخ و منطق دیالکتیک بود. گرچه هر یک پایگاه های خود را در محیط های خاص داشتند اما هیچکدام اندیشه ای فراگیر و جامع از ساختار اصلی و لقد خلقنا انسان فی احسنه تقویم درچند بعدی بودن نداشتند. به همین دلیل خروجی های آنان ناهمگن اما هم نهشت برای رد و حذف دیگری بود. حضور امام موسی صدر الگوی کوچکی از منطق فازی را به دنبال داشت که با ناپدید شدن وی ابتر ماند. تنها امام خمینی بود که مجموعه این منطق ها را در بستر رسمی و فراگیر آن مهیا کرد و از زبان قرآن و مشاء در قالب فازی آن جاری کرد. حیف که شاگردان منافق و منحرف و ستیزه جوی آنان، در قالب مجاهدین، فرقان و... کشور را به این روز سوق دادند.