درباره شادروان سید مصطفی میرخانی مداح مبارز البرزی

اشاره

شادروان سید مصطفی میرخانی (1318 - 1381ش) فرزند سید ولی الله، از مداحان صاحب سبک هیئت های مذهبی تهران به شمار می رود که ریشه در روستای تالیان شهرستان ساوجبلاغ استان البرز دارد. سرگذشت مرحوم میرخانی از چند جهت مهم است: 1. خاستگاه البرزی؛ 2. نقش او در ایجاد سبک جدید و مسلط مداحی فارسی در محافل و هیئت های مذهبی شهر تهران و کشور که حاصل سلیقه و مداومت او و گروهی از مداحان همچون مرحوم سید علی میرهادی (درگذشت 1367ش) استاد اصلی حاج منصور ارضی است. اتفاقاً مرحوم میرخانی و مرحوم میرهادی نسبت خویشاوندی سببی هم دارند؛ 3. وجوه سیاسی - اجتماعی مرحوم میرخانی در رویدادهای پیش و پس از پیروزی انقلاب اسلامی؛ 4. سیر جایگاه اجتماعی مداحان پیش و پس از پیروزی انقلاب با مطالعه موردی مرحوم سید مصطفی میرخانی.

در روزنامه پیام آشنا (سال نهم، شماره 2109، شنبه 15 امرداد 1401، صفحه 2) مقاله ای نوشته ام با عنوان «مداح البرزی هیئت انصارالحسین تهران؛ از شکنجه ساواک تا جدایی از فرقان» که گمان کنم در این باره مفید باشد.

حسین عسکری

15 امرداد 1401

_____________________

مداح البرزی هیئت انصارالحسین تهران؛ از شکنجه ساواک تا جدایی از فرقان

نام «سید مصطفی میرخانی» فرزند سید ولی الله، از مداحان صاحب سبک هیئت های مذهبی تهران، چندین بار در اسناد سازمان اطلاعات و امنیت حکومت پهلوی (ساواک) آمده است. او - که ریشه در روستای تالیان شهرستان ساوجبلاغ استان البرز دارد - در سال 1318 در محله بازار قدیم تهران زاده شد. به همراه برادرش آقابزرگ میرخانی در هیئت انصارالحسین تهران به طور ثابت مداحی می کرد. در اسناد ساواک، او متصدی اصلی این هیئت مذهبی معرفی شده است.

در سال های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، سید مصطفی میرخانی در بازار تهران به «گالش فروشی» اشتغال داشت و بعدها «کارخانه کفش دهقان» را تأسیس کرد. حضور او در هیئت های مذهبی از قبیل «انصارالحسین» و «مکتب قرآن» مورد حساسیت ساواک قرار گرفت و در 5 دی 1343 به علت اظهار مطالب تحریک آمیز، دستگیر و به قید تعهد آزاد شد. اما بار دیگر، در 11 آبان 1346به اتهام چاپ اعلامیه امام خمینی به همراه دو تن از دوستانش، بازداشت و به 75 روز حبس تأدیبی محکوم شد. میرخانی به جهت شرکت در هیئت انصارالحسین تا سال 1354 زیر نظر قرار داشت و در سال 1353 در گزارش ساواک، «از افراد متعصب مذهبی و طرفدار امام خمینی» معرفی شد. پس از پیروزی انقلاب، در سال 1372 بازرس «صندوق قرض الحسنه پیوند» بود. میرخانی در ماه رمضان سال 1381 خورشیدی در تهران درگذشت و پیکرش در شهرری به خاک سپرده شد.

آیت الله سید علی خامنه ای، آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی، آیت الله شهید دکتر محمدجواد باهنر، حجت الاسلام شهید فضل الله محلاتی، آیت الله علی اصغر مروارید، حجت الاسلام عبدالمجید معادیخواه از سخنرانان هیئت انصارالحسین به شمار می روند.در سال های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، اعضای هیئت های مؤتلفه اسلامی و حزب ملل اسلامی از فعالان هیئت انصارالحسین بودند. آیت الله هاشمی رفسنجانی این هیئت انقلابی را به شکل کلاس آموزشی بزرگی درآورده بود. وقتی در سال های 50 - 1349 نام او در لیست سیاه ساواک جای گرفت، حجت الاسلام معادیخواه کار او را ادامه داد.

«نواب» رییس ساواک تهران در 13 آبان 1346 در گزارشی به رییس کل ساواک از انتشار اعلامیه ای با عنوان «عزایی به نام جشن» خبر داده و نوشته است: «در ساعت 23 روز 11/8/1346 عباس بهشتی [از اعضای اصلی هیئت انصارالحسین] که یکی از متهمین چاپ اعلامیه [امام] خمینی و مدتی متواری بوده است در منزل مسکونی خود دستگیر [شده] و بر مبنای اعترافات وی دو نفر به اسامی [سید] مصطفی میرخانی و علی اصغر مرتضوی معروف به عبدالله جعفری بازداشت و به زندان قزل قلعه تحویل گردید.»

از شواهد چنین برمی آید که ساواک، افراد دستگیر شده را در زندان مورد شکنجه شدید قرار داده است. در گزارش اول آذر 1346 ساواک در این باره آمده است: «یکی از افراد هیئت انصارالحسین که نامش هنوز مشخص نشده است، ضمن صحبت خصوصی اظهار داشت: بعد از آنکه تهیه کننده اعلامیه (عزایی به نام جشن) را دستگیر نموده اند او را شکنجه بسیار داده و کتف وی را شکسته اند به طوری که دیگر قادر نیست [دست] خود را تکان بدهد. ضمناً [سید] مصطفی میرخانی و [عباس] بهشتی را هم در بازجویی شکنجه زیاد داده اند و وضع آنها نیز خیلی ناراحت[کننده] است ولی پس از اظهار مطالب فوق اضافه نمود: آقای خمینی در نجف سخنرانی شدیدی علیه دستگاه حاکمه ایران نموده، اعلامیه مهمی نیز از طرف ایشان تهیه و به چاپ رسیده که به زودی پخش خواهد شد.»

از دیگر فعالیت های سیاسی میرخانی که در اسناد ساواک آمده، حضور او در آیین ترحیم دکتر علی شریعتی در مسجد ارگ تهران بود. مأمور مخفی ساواک در این باره نوشته است: «از ساعت 16 روز مزبور [2 تیر 1356] حدود ده نفر از افراد متعصب مذهبی و سابقه دار من جمله سید محسن امیرحسینی، حاج مصطفی میرخانی، مهدی عراقی، علی حاتمی آموزگار که به مسجد ارگ آمده و دیدند درِ مسجد بسته است در چهارراه گلوبندک اجتماع [کرده] و تصمیم داشتند از چهارراه گلوبندک به طرف میدان اعدام [محمدیه فعلی] تظاهراتی را شروع [کرده] و به نفع دکتر شریعتی شعار بدهند که بلافاصله داریوش فروهر به وسیله حاج محمد خلیل نیا به یکی از دوستانش پیغام داده که به بچه ها بگویید این کار را نکنند و از تظاهرات خیابانی بپرهیزند زیرا این عمل نتیجه معکوس دارد. حامل پیغام هم این موضوع را به اطلاع نامبردگان فوق رسانیده و آنها هم به دوستان و آشنایانی که به حوالی چهارراه گلوبندک آمده بودند موضوع را بازگو کرده و نتیجتاً تظاهراتی انجام نشده است.»

سید مصطفی میرخانی در سال های آغازین پیروزی انقلاب اسلامی به گروه فرقان گرایش پیدا کرد اما پس از مدتی از آن جدا شد. فرقان در سال 1356 به وسیله طلبه جوانی به نام اکبر گودرزی تشکیل شد. او و مریدانش از شعار «اسلام منهای روحانیت» حمایت میکردند. آنها با پیروزی انقلاب اسلامی وارد فاز نظامی شدند و گروهی از چهرههای انقلابی همانند آیتالله مرتضی مطهری را ترور کردند. اعضای اصلی این گروه در زمستان 1358ش دستگیر شده و در 3 خرداد 1359 اعدام شدند.

محسن رفیق دوست (متولد 1319) که منزلش در سال های پیش از انقلاب میزبان هیئت انصارالحسین بود در این باره می گوید: «اوایل پیروزی انقلاب یکی از دوستان نزدیک من به نام سید مصطفی میرخانی - که مداح بود - جذب این گروه شده بود. او چندین جلسه آمد و برای جذب من به گروه فرقان کار کرد. من از آنجا بیشتر با گروه فرقان آشنا شدم. بعد، با تماس با شهید [دکتر سید محمد حسینی] بهشتی و آقای هاشمی رفسنجانی تلاش کردیم و آقای میرخانی را از آنها جدا کردیم.»

در سال 1385 مجموعه لوح فشرده ای با نام «پرده عشاق» منتشر شد که روضه خوانی سید مصطفی میرخانی هم در آن آمده است. همچنین در پاییز 1396 ده سخنرانی آیت الله خامنه ای در هیئت انصارالحسین، در کتابی با عنوان «همرزمان حسین» منتشر شده است.

منابع: رسول جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی - سیاسی ایران، ص 407؛ سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ج 16، ص 462، 476؛ شریعتی به روایت اسناد ساواک، ج 3، ص 184؛ مسجد ارک به روایت اسناد ساواک، ج 3، ص 572؛ سعید علامیان، برای تاریخ می گویم: خاطرات محسن رفیق دوست (1368 - 1357)، ص 98؛ شهید محمدصادق اسلامی به روایت اسناد ساواک ص 145؛ حسین عسکری، بیداری دشت کهن، ص 252؛ «معرفی هیئت های مذهبی تأثیرگذار در انقلاب اسلامی»، بخش دوم، پایگاه اطلاع رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1 آبان 1394.

- نشر نخست این مقاله در: حسین عسکری، «مداح البرزی هیئت انصارالحسین تهران؛ از شکنجه ساواک تا جدایی از فرقان»، روزنامه پیام آشنا، سال نهم، شماره 2109، شنبه 15 امرداد 1401، صفحه 2.