همچنان درباره طالقانِ آخرالزمان
گفت و گو درباره احادیث مربوط به «طالقانِ آخرالزمان»، همچنان از مباحث جذاب «البرزپژوهی» است که پیش از این در کتاب «روستای ایستا» و یادداشت ها و گفت و گوهای منتشر شده در «وبلاگ و کانال تلگرامی البرزپژوهی» درباره زوایای مختلف آن سخن رفته است. با انتشار فیلمی کوتاه از گفت و گوی احساسی، ابزاری، نامتعارف و غیر پژوهشی دو نماینده ادوار شهرستان های ساوجبلاغ، نظرآباد، طالقان و چهارباغ در حاشیه مراسم 22 بهمن 1402 شهر هشتگرد، بار دیگر این بحث در فضای عمومی دامن زده شد که تکلیف ما با «سند» (درستی احادیث و این که آیا از حضرات معصومین (ع) صادر شده یا نه؟) و «دلالت» (تعیین گستره جغرافیایی) این احادیث چه می تواند باشد؟ در این روزها بنده هم از مخاطبان گرامی البرزپژوهی، پرسش هایی در این باره دریافت کردم. به جهت احتمال اثرگذاری تحلیل «زبان بدن» و «سخنان رد و بدل شده» در فیلم مورد اشاره در روند انتخابات پیش رو، نقد صریح در این باره را به وقتی مناسب واگذار می کنم.
در این مجال به یافته های مندرج در جلد هشتم «دانشنامه امام مهدی (عج) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ» بسنده می کنم. این کتاب پژوهشی ده جلدی، نوشته آیت الله محمد محمدی نیک معروف به محمد محمدی ری‌شهری (درگذشت 1401ش) رئیس سابق دانشگاه قرآن و حدیث است که در سال 1393ش در شهر قم چاپ شده است.
1.آیت الله ری شهری در صفحه 366 جلد هشتم این دانشنامه درباره «سند احادیث طالقان» نوشته است: «گفتنى است که احادیث مورد استناد، همگى از نظر سندى، دچار ضعف و به طور تقریبى در یک سطح از اعتبارند. از این رو نمىتوان با بهرهگیرى از دانش رجال، روایتى را به طور مطلق معتبر دانست و یا کنار نهاد و تعارض را حل کرد و حکم قطعى صادر نمود.»
2. ایشان مناطق و شهرهای نامیده شده به نام «طالقان» در گستره جغرافیایی ایران را این گونه برشمرده است: «طالقان البرز، طالقان خراسان، طالقان افغانستان، طالقان گیلان، طالقان شیراز، تالخونچه یا طالقونچه در اطراف اصفهان، طالقانى محله در اطراف سارى، طالقان تپه در اطراف گنبد کاووس، روستاى طالقانى در دهستان دریس کازرون و روستای طالقان از توابع شهر مهران در استان ایلام.»
3. آیت الله ری شهری پس از بیان و ترجمه احادیث مربوط به طالقان با فرض گرفتن سندیت آنها، درباره دلالت و مصداق آنها این گونه ابراز نظر کرده است: «با توجه به این که طالقان از توابع فومن از نظر جغرافیایى در کوهپایههاى شمالى رشته کوه البرز و طالقان میان قزوین و کرج در کوهپایههاى جنوبى همان رشته کوه و با طول جغرافیایى بسیار نزدیک هم قرار دارند، مىتوان این دو جا را یک منطقه دانست و دِه طالقان را دروازه ورودى منطقه اصلى طالقان از سمت شمال و گیلان دانست. افزون بر این، برخى احادیث، تعداد افرادى را که از طالقان برخاستهاند، [سیزده و] بیست و چهار نفر و از سرداران جنگى و مردانى بزرگ خواندهاند. کنار هم نشاندن این دو صفت، احتمال مقصود بودنِ ده طالقان در نزدیکى فومن را دست کم تا دوره معاصر تضعیف مىکند؛ زیرا به گونه متعارف، پیدایش این تعداد سردار جنگى در یک منطقه کوچک، بسى کمتر از احتمال پیدایش آن در یک منطقه بزرگ و یا شهرى پرجمعیت است که پرورش انسانهاى بزرگى را نیز در سابقه خود دارد.
پس از کنار نهادن این احتمال و براى تعیین یکى از دو طالقان ایران و افغانستان، نیاز به قرینههایى در متن احادیث داریم که تنها در دو حدیث این باب موجودند. در یک حدیث، خروج جوان حسنى را از دیلمان مىداند که چون ندا بر مىآورد: «یا آلَ مُحَمَّدٍ! أجیبُوا المَلهوفَ وَ المُنادِىَ مِن حَولِ الضَّریحِ؛ اى خاندان محمد! به ستمدیدهاى که از گرد ضریح، ندا بر آورده است، پاسخ دهید»، کنوز الهى در طالقان به سرکردگى مردى از قبیله تمیم به نام شعیب بن صالح، به او پاسخ مىدهند. حال با توجه به این که دیلم یا دیلمان در رشته کوه البرز و میان قزوین و گیلان قرار دارد، شاید بتوان این حدیث را شاهدى بر نفى طالقان افغانستان دانست؛ اما باید توجه داشت که برخى احادیث، خاستگاه حرکت شعیب بن صالح را سمرقند در خراسان دانستهاند. همچنین در حدیث بعدى - که منقول از کتاب الملاحم و الفتن است - به صراحت، بیست و چهار تن یار برخاسته از طالقان را همان هایى مىداند که پیامبر صلى اللّه علیه و آله آنها را خراسانى خوانده است و این معنا بیشتر بر طالقان افغانستان صدق مىکند که از شهرهاى مشهور خراسان قدیم بوده است.
افزون بر این، دو حدیثى که اوطان یاران امام مهدى علیه السلام و شمار افراد برخاسته از آن جاها را ذکر مىکنند، طالقان را در میان مناطق خراسان ذکر کردهاند. در یک حدیث، آن را بلافاصله پس از سمرقند و در نقلى دیگر، آن را پس از ذکر فاریاب و سیستان و پیش از جبال غور (کوهستان میان هرات و غزنه در افغانستان) یاد کردهاند که بدین گونه احتمال طالقان افغانستان بیشتر تقویت مىشود.»
بحث های آیت الله ری شهری در این باره اقتضاء می کند که نظر دهندگان درباره سند و مصداق این احادیث باید واجد دانش هایی همچون حدیث با همه شاخه هایش، جغرافیا، تاریخ، جغرافیای تاریخی و... باشند. مواجهه احساسی و ابزاری با این احادیث می تواند آثار سوء غیر قابل جبرانی در اذهان مردم به ویژه جوانان داشته باشد. البته بحث روشمند و به دور از تعصب در این باره می تواند در محافل علمی در جریان باشد.
حسین عسکری
24 بهمن 1402
__________________________
ردپای دو جریان سیاسی در جعل «روایات طالقان آخرالزمان»
دکتر سید مرتضی حسینی شیرگ (دانش آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد) و دکتر حسن نقی زاده (استاد گروه علوم و قرآن حدیث دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد) با انتشار مقاله ای علمی - پژوهشی با عنوان «نقش اهداف و رقابت های سیاسی در پیدایش روایات و مفاهیم جعلی در مهدویت و گونه شناسی آن» در فصلنامه علمی تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا (شماره 60، زمستان 1402)، به بررسی مجعولات وارد شده از سوی سیاسیون در روایات مهدوی پرداخته اند. پژوهش آنان بیانگر وجود گونه های متعددی از جعل و تحریف در روایات و معارف مهدوی است: 1. جعل در نام نسب و مصداق مهدی موعود؛ 2. جعل در ویژگی های جسمی مهدی موعود؛ 3. جعل در مکان ظهور؛ 4. جعل در زمینه دولت متصله؛ 5. جعل در مدح و ذم بلاد از گونه های مهم جعل و تحریف جریان های سیاسی در حوزه مهدویت است. این دو پژوهشگر با بررسی سند و دلالت روایات مربوط به «طالقان آخرالزمان» نتیجه گرفته اند: «در جریان سیاسی زیدیه از جمله در جریان محمد بن قاسم نیز می توان روایاتی را در تقدّس بخشی به اماکن و مناطقی خاص شاهد بود. مکان قیام محمد بن قاسم در طالقان خراسان بزرگ بوده و او در این منطقه پرطرفدار بوده است. روایاتی از طالقان و نقش آخرالزمانی آن حکایت دارند...»
مطالب مربوط به روایات طالقان را در ادامه بخوانید.
--------------------------------------
در روایتی به نقل از امام صادق (ع) ایشان یاران حضرت مهدی (عج) را برشمرده و در این میان حجم قابل توجهی را از طالقان دانسته است (طبری آملی، 1413، ص 567). روایات گنج های طالقان از دیگر روایاتی است که بیانگر نقش آخرالزمانی طالقان است و جای نقد دارد. در حدیثی اشاره به گنج های طالقان شده است که نه از جنس طلا و نقره بلکه از جنس اسبان و مردانی نشانه دار دانسته شده است (ابن بابویه، 1395، ج 1، ص 264) و در حدیثی از امام علی (ع) نیز اشاره به این گنج ها شده و آن را مردان مؤمنی دانسته است که انصار مهدی در آخرالزمان هستند (اربلی، 1381، ج 2، ص 478). در حدیثی باز هم به نقل از حضرت علی (ع) با اشاره به گنج های طالقان و با تأکید بر عدم طلا و نقره بودن، آن تعداد یاران طالقانی مهدی، بیست و چهار نفر برشمرده شده است (ابن طاووس، 1416، ص 288). سومین حدیثی که از امام علی (ع) در این زمینه آمده، ضمن تعیین دقیق موقعیت جغرافیایی طالقان با ذکر لفظ «خراسان»، بار دیگر بر گنج های آن که از جنس مردان مؤمن هستند اشاره رفته است (ابن جوزی، 1386، ج 2، ص 59؛ سیوطی، 1417، ج 1، ص 27). در نهایت باید به حدیثی در منابع اهل سنّت به نقل از ابوهریره از پیامبر (ص) اشاره کرد که به گنج طالقان اشاره شده است. در این حدیث از جهاد در «ابواب طالقان» خروج گنج الهی از آن و زنده شدن دین به وسیله آن گنج سخن رفته است (ابن عساکر، 1415، ج 1، ص 257).
بررسی سندی این روایات، نشان از عدم اعتبار آن دارد و استناد به آن صحیح نیست (حسینی شیرگ، 1401، 173 - 178). در نقد متنی روایات یاران طالقانی مهدی باید گفت اسامی ذکر شده در متن، همگی اسامی رایج عربی هستند در حالی که گذر زمان و تغییر اسامی با توجه به تغییر فرهنگ ها بعید به نظر می رسد که در زمان ظهور بتوان این دست اسامی را یافت آن هم در طالقان زیرا بنا بر نقل منابع، این اسم بر دو منطقه اطلاق می شود یکی طالقان ایران که نزدیک قزوین قرار دارد و دیگری طالقان خراسان که بین مرو و بلخ واقع است (یاقوت حموی، 1995، ج 4، ص 6 - 7). با توجه به شهرت بیشتر طالقان خراسان و نقش پررنگ آن در قیام های سده های نخستین اسلامی، در این حدیث منظور طالقان خراسان است. یکی از احادیث پیش گفته شده نیز این نظر را تأیید می کند فضای ذهنی و فرهنگی راویان و سازندگان این دست روایات که به شمارش اسامی یاران حضرت مهدی (عج) پرداخته اند؛ فضای صدر اسلامی است و این فضا بر فکر آنان اثرگذار بوده است؛ در نتیجه اسامی که برای یاران حضرت مهدی (عج) برشمرده اند نیز متأثر از همان فرهنگ و فضا می باشد.
در روایات فضیلت طالقان می توان ردپای دو جریان سیاسی را یافت. نخست باید به جریان «محمد بن قاسم» اشاره کرد که جنبش او از طالقان [خراسان] آغاز شده و او در این منطقه طرفداران بسیاری داشت. آنان بعد از کشته شدن و یا غیبت او به مهدویتش قائل شدند (مسعودی، 1409، ج 3، ص 465). بعید نیست برخی از این طرفدارانش در جهت تقویت اعتقاد به مهدویت محمد بن قاسم و برای جذب طرفدار به جعل روایاتی در فضیلت طالقان پرداخته باشند و بخش قابل توجهی از یاران مهدی را از این منطقه معرفی کرده باشند. از آن جایی که پای ادعای مهدویت محمد بن قاسم در میان است روایاتی که در آن از مهدویت سخن رفته است شک برانگیزترند که ساخته جریان محمد باشد.
جریان دومی که نگاه بدبینانه ای را برمی انگیزد جریانی است که سعی در تشویق مسلمانان برای فتوحات بیشتر داشته است. با این توضیح که سیاست مداران بنی امیه و بنی عباس برای گسترش دایره حکمرانی خویش نیاز به فتوحات بیشتری داشتند در نتیجه باید مسلمانان را به نحوی برای فتح سرحدات دنیای اسلام تشویق و ترغیب می نمودند. معتقدیم یکی از روش های این حاکمان، ساخت روایاتی در فضیلت نقاط مختلف بود تا از این طریق شور مسلمانان را برای حرکت به این سرزمین ها و فتح آنها برانگیزند.
قزوین از جمله این سرزمین ها است که روایات فراوانی در فضیلت جهاد در این شهر و یا خوابیدن برای جهاد در این شهر جعل و ترویج شده است (نک. رافعی قزوینی 1408، ج 1، ص 5، ص 10 19). طالقان ایران منطقه ای نزدیک قزوین است و چه بسا همان طور که در فضیلت قزوین و این که بهترین پایگاه نظامی است برای طالقان نیز روایاتی جعل شده باشد. در میان روایات فوق، روایاتی که سخن از قتال در ابواب شهرهایی مثل طالقان دارد و روایتی که طالقان و برخی دیگر از شهرها را برترین «رباط» می دانند را می توان ساخته این جریان دانست و این اخبار ارتباطی با بحث مهدویت ندارد...
