بوداق منشی قزوینی؛  کلانتر ولایت ساوجبلاغ

حسین عسگری: دوست گرامی ام آقای حسین کیا - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی- در 12 مهر 1389 با ارسال رایانامه ای درباره بوداق منشی قزوینی - کلانتر ولایت ساوجبلاغ در دوره صفویه - خواستار معرفی این مورخ شیعی در وبلاگ ساوجبلاغ پژوهی شد. این در حالی است که بنده در سال 1388 در جلد 13 دایره المعارف تشیع، صفحه 151 زندگی نامه و تنها اثر به جا مانده از بوداق منشی را معرفی کرده ام. با سپاس از دکتر کیا مقاله کوتاه دایره المعارف تشیع، تقدیم خوانندگان گرامی می شود. پیش از مطالعه آن مقاله، پیام دکتر کیا را بخوانید:

* * * * * *

- رایانامه دکتر حسین کیا (Hosseinkia60@gmail.com): منشی بوداق قزوینی از منشیان قرن دهم، کتابی در تاریخ عمومی دارد با عنوان جواهرالاخبار که در سال 984 ق آن را تالیف و به شاه اسماعیل دوم تقدیم کرده است. وی از 14 سالگی کار منشیگری را آغاز و برای شاه طهماسب، محمدخان تکلو و بهرام میرزا کتابت کرده است. به گفته خود او به دلیل سعایت و حسادت شخصی به نام عنایت الله وزیر به مدت شش سال از کار بیکار شد. پس از آن در سال 953 برایش کلانتری ساوجبلاغ و شهریار و فشگل دره با پنجاه تومان رسوم مقرر شد و سه سال نیز عهده دار این سمت بود و پس از آن به هرات رفت. بخش عمده ای از کتاب بوداق به دیده های او از دوره صفوی مربوط است که محتمل است اطلاعاتی در باب ساوجبلاغ دوره صفوی به دست دهد. عکسی از نسخه خطی جواهرالاخبار با شماره 3514-3517 در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. مولف از برگ 318 شرحی از زندگی خود آورده است. در صفحه 595 کتاب ادبیات فارسی بر مبنای تالیف منشی بوداق و کتابش معرفی شده است. به امید روزی که اطلس جامع شهرستان به همت بلند شما تالیف شود. ارادتمند کیا.

* * * * * *

مقاله «بوداق منشی قزوینی» در دایره المعارف تشیع

بوداق منشی قزوینی (متولد 916ق) از مورخان شیعی عصر صفوی است که از سن 14 تا 68 سالگی عهده دار مناصب حکومتی در دوره سلطنت شاه طهماسب اول (م 984ق) بود. این مناصب عبارتند از: نویسنده و محرر دفترخانه همایون (رسیدگی کننده به امور اداری و مالی شهر قزوین) در 14 سالگی؛ نویسنده و محرر در دفتر رسیدگی و نظارت بر مال و خرج ممالک محروسه طی سال های 934 تا 936ق؛ ورود به تشکیلات دیوان عراق عرب در 20 سالگی؛ منشی دیوان و نویسندگی لشکر بغداد به مدت هفت سال؛ منشی مخصوص بهرام میرزا (شاهزاده صفوی)؛ تصدی منصب کلانتری ساوجبلاغ، شهریار، شمیران و فشگل دره (از توابع قزوین) با حکم شاه طهماسب اول در سال 955ق؛ وزارت و ممیزی دامغان، بسطام، بیرجند و عرب عامری و مامور ثبت حساب مال و محصول قزوین در اواخر سال 979 یا اوایل سال 980ق.

 از بوداق قزوینی کتابی به نام «جواهرالاخبار» به خط مولف و به زبان فارسی به جای مانده است. این اثر، تاریخ عمومی و حوادث و وقایع جهان را از آغاز آفرینش تا سال 984ق که مولف اثر خود را به پایان رسانده، بیان می کند. او رویدادهای زمان خود را که معاصر با عهد صفوی است با تفصیل بیشتری بیان کرده است. ویژگی های کتاب نشان می دهد که بوداق منشی، اثر خود را همزمان با آغاز حکومت شاه اسماعیل دوم صفوی (م 985ق) به پایان رسانده و آن را به پادشاه جدید هدیه کرده است.

 از این کتاب تنها یک نسخه خطی موجود است که در کتابخانه آکادمی علوم در لنینگراد (روسیه) نگهداری می شود. به استناد وقف نامه ای که در آغاز کتاب آمده است، در سال 1017ق شاه عباس اول صفوی (م 1038ق) آن را وقف کتابخانه آستان شیخ صفی الدین در اردبیل کرده، تا سال 1243ق در همان محل موجود بوده است؛ اما در روزگار قاجار با آغاز دومین تهاجم روسیه به آذربایجان و شهر اردبیل، کتابخانه آن به وسیله یکی از ژنرال های روسی به تاراج رفت. سرانجام آن مجموعه با ارزش از جمله کتاب جوهرالاخبار، در مالکیت کتابخانه سن پطرزبورگ و بعد موزه ارمیتاژ قرار گرفت و سپس به کتابخانه لنینگراد انتقال یافت. بخشی از این کتاب به وسیله پ.ای. پتروف (شرق شناس روسی) و راجرسیوری (شرق شناس انگلیسی) ترجمه و منتشر شده است.

- منابع: احسن التواریخ، 2/293؛ تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، 2/167؛ خلاصه التواریخ، 1/454؛ کیهان اندیشه، ش73، ص150.