نتایج حفریات باستان شناختی در محوطه ساسانی «تینال تپه» شهرستان نظرآباد

اشاره: در دشت کهن نظرآباد واقع در غرب استان تازه تاسیس البرز، آثاری متعلق به هزاره هفتم پیش از میلاد مسیح تا دوره ایلخانیان وجود دارد. از جمله این آثار، چهار تپه دوره ساسانی به نام های «گازرسنگ»، «نجم آباد»، «شرف الدین» و «الدوزتپه» است.

در تابستان 1388 ده نفر از باستان شناسان اداره کل میراث فرهنگی استان تهران به سرپرستی «دکتر مرتضی حصاری» موفق به کشف آثار ساسانی در «تینال تپه» واقع در جنوب شهر نظرآباد شدند. مطلب زیر چکیده پایان نامه کارشناسی ارشد «محمد رضا حدادیان» از اعضای آن گروه است که بدون هیچ دخل و تصرفی برای نخستین بار در «وبلاگ ساوجبلاغ پژوهی» منتشر می شود. عنوان کامل پایان نامه مورد اشاره «طبقه بندی، گونه شناسی و گاه نگاری نسبی دشت نظرآباد در دوره ساسانیان براساس داده های تینال تپه نظرآباد» است.

* * * * * *

دشت نظرآباد در جنوب ارتفاعات البرز میانی قرار گرفته و به دلیل رسوب گذاردن که در طول هزاران سال انجام شده آثار بی شماری را در دل خود مدفون دارد. این دشت یکی از مناطق بکر باستان شناسی در مطالعات پیش از تاریخی، تاریخی و اسلامی می باشد. در مجموع سعی گشته است پس از بررسی کلی موقعیت جغرافیایی، تاریخی منطقه به روند فازهای ساسانی کاوش شده در تینال تپه پرداخته و سپس از روی طرح سفال های مکشوفه از محل با سایر مناطق مقایسه گردد. در این رساله شهرستان نظرآباد، یکی از مناطق غربی استان تهران مورد پژوهش میدانی قرار می گیرد.

مطالعه دقیق، جامع و علمی بر روی سفال های ساسانی تینال تپه و تطبیق آن با سایر محوطه ها براساس کاوش به عمل آمده در داخل حوزه فرهنگی یکی از ارکان این پژوهش می باشد. براساس سفال های ساسانی محوطه های واقع در دشت نظرآباد، پراکندگی آنها در این دشت به طور منظم نبوده ولی از لحاظ فرم، نقوش و تزئینات شکل بهتری داشته و حتی غالبا" پخت این سفال ها کامل می باشند.

در این پایان نامه سعی شده است به بررسی سفال های ساسانی دشت نظرآباد در داخل حوزه فرهنگی فلات مرکزی ایران و سپس حوزه فرهنگی در مناطق غرب و شمال غربی پرداخته شود. در ادامه فازهای تینال تپه و معماری ساسانی به عنوان زیرفاز اعلام می گردد. به نظر می رسد سیر تحولی معماری ساسانی و پراکندگی سفال های این دوره در دشت نظرآباد و حتی مناطق همجوار آن باید براساس بررسی سیستماتیک و سرانجام با کاوش های باستان شناسی در سال های آینده پیگیری شود.

محوطه «تینال تپه» شهرستان نظرآباد، در مجموع طی دوره های مس سنگی جدید تا دوران میانی اسلامی مساحتی نزدیک به دو هکتار را داشته است. البته بخش هایی از محوطه به وسیله کشاورزان تسطیح شده و زیرکشت رفته و ضلع جنوبی هم با احداث کارخانه آجرپزی تخریب شده است. پراکندگی سفال های سطحی نشان از تداوم استقرار در این ناحیه طی دوره های مذکور دارد.

با پایان عصر مفرغ قدیم، تینال تپه متروک شده و تا دوره میانی اشکانی خالی از سکنه باقی می ماند. دوره اشکانی در تینال تپه توالی بسیار طولانی و با ثباتی داشته که معرف مراحل جدیدتر استقراری این دوره است. طول دوره استقراری براساس فازهای معماری در دوره ساسانی اندکی کمتر از دوره اشکانی می باشد. استقرار دوره ساسانی پس از وقفه ظاهرا" کوتاه بر روی نهشته های دوره اشکانی قرار گرفته اند. در دشت نظرآباد سکونتگاه های اشکانی و ساسانی به استثنای نواحی مرتفع کوهستانی البرز میانی جنوبی تقریبا" در تمام دشت نقاط دیده می شوند. هم در دشت نظرآباد و اطراف دامنه های جنوبی البرز و هم در دره های میان کوهی و هم در کوهپایه ارتفاعات این استقرارها پراکنده هستند.

نگارنده در این رساله سعی نموده است تا به بررسی دوره های فرهنگی تینال تپه و مقایسه تطبیقی سفال های ساسانی به دست آمده از تینال تپه دشت نظرآباد با سایر مناطق ذکر شده در این رساله اشاره نماید که کل نتایج حاصله از این تحقیق جامع نشان داد که از لحاظ گونه شناسی، فرم و شکل و نقوش کنده بر روی این سفال ها با مناطق بررسی شده تخت سلیمان آذربایجان، قلعه یزدگرد کرمانشاه، قلعه ایرج ورامین و همچنین با محوطه های دشت نظرآباد گازرسنگ، نجم آباد، شرف الدین و الدوزتپه که در نقش، لبه، فرم و شکل سفال ها مورد بررسی قرار گرفت و سفال های ساسانی طبقات فوقانی دارای فرم و نقوش کنده و مواج و گاهی طنابی بوده و این وضعیت تا طبقات تحتانی تینال تپه ادامه داشته و بعد از یک وقفه به دوره اشکانی رسیده که سفال این دوره دارای سفال ظریف، صیقلی و داغدار و نسبت به فازهای ساسانی می باشد.

نتایج بررسی شده محوطه های ساسانی گازرسنگ، نجم آباد، شرف الدین و الدوزتپه، نشان داد که سفال های مطالعه شده غالبا" از نوع و جنس و طرح سفال های ساسانی تینال تپه تبعیت نموده و خمیره پخت آن کامل بوده و پراکندگی سفال های ساسانی در دشت نظرآباد به طور نامنظم و نیازمند برنامه کامل بررسی سیستماتیک و کاوش های باستان شناسی در سال های آینده است که افق تاریخ و معماری دوره ساسانی را بیش از پیش آشکار سازد.

به نظر می رسد ارتباط و پیوند اجتماعی و فرهنگی ناگسستنی در طول دوره ساسانی و حتی قبل از آن در منطقه حوزه فرهنگی شمال فلات مرکزی ایران شکل گرفته است، که بی تاثیر از فرهنگ، هنر و معماری دوره ساسانی در شمال غرب و غرب نمی باشد.