خدمات علمی علمای ساوجبلاغ

شهرستان ساوجبلاغ خاستگاه علمایی بوده که خدمات ارزشمندی را به اندیشه و معرفت دینی ارایه کرده اند. یکی از این موارد تاسیس یا اداره مدرسه دینی در داخل یا خارج شهرستان بوده که در نوع خود کم نظیر است. مبنا در معرفی - این مراکز علمی دارای منشاء اثر در قلمرو علوم اسلامی– آن است که مدارس مزبور را علمای ساوجبلاغی تاسیس نموده یا در اداره آن نقش موثری ایفا کرده اند :

1- مدرسه صالحیه: از برجسته ترین رویدادهای زندگی علامه ملا محمدصالح برغانی(متوفی1271 قمری)  از مفسران و فقهای بر جسته شیعه و صاحب 300 اثر مکتوب ، تاسیس مدرسه ای در شمال منزلش است. او دو مدرسه دیگر متوسط و بزرگ را در سه طبقه و مسجد بزرگی در کنار آنها بنا کرد. این مجتمع علمی متصل به یکدیگر و تو در تو به نام وی تا هم اکنون نیز در شهر قزوین معروف است . در سال 1248قمری استادان و متخصصان و علمای بزرگی در این مجموعه تدریس می کردند، به طوری که مستشرق فرانسوی « کنت دوگوبینو» که در آن عصر سفیر فرانسه در ایران بود - در کتاب خود بنام «مذاهب و فلسفه در آسیای میانه»-  از این مدرسه به نیکی و اهمیت یاد می کند .   

آنچه در این مدرسه تازگی داشت تعیین رشته ها و شعب مختلف درسی به شیوه دانشکده های جدید بود. این مدرسه دارای رشته های فلسفه ، عرفان، ادبیات ، طب، فقه ، اصول ، تفسیر و حدیث بود و نیز بانوان برای نخستین بار در این مجتمع علمی به حوزه علمی شیعه راه یافتند که از آن جمله می توان به قرةالعین ، ام کلثوم برغانی، ربابه برغانی، خدیجه سلطان خانم برغانی و بانو میرزا ماه شرف برغانی اشاره کرد که برخی از آنها به درجه اجتهاد نیز رسیدند. از دیگر ویژگی های این مرکز علمی صدور فتواهایی بر اساس فقه پویا و تجددخواهی بود. از آن جمله فتوی بر علیه حرمت حلق لحیه (ریش تراشی) و فتوا در حلیت موسیقی و دیگر مسایل بود که هر یک از آنها حائز اهمیت است. این مرکز علمی تا نیمه دوم قرن چهاردهم یکی از مراکز علمی و فرهنگی شیعه به حساب می آمد. مشهورترین اساتید مدرسه صالحیه بدین قرار بودند :«شیخ جعفر کبیر» صاحب «کشف الغطاء» بود که در تابستان ها به ایران می آمد و در این مدرسه به تدریس می پرداخت. شیخ احمد احسائی (رهبر مکتب شیخیه) ، آخوند ملا آقا حکمی طالقانی (احیاگر فلسفه صدرایی در قرن سیزدهم) ، آخوند ملا یوسف حکمی قزوینی، آخوند ملا صفرعلی لاهیجی قزوینی و خود مؤسس آن و برادرش آیت الله ملا محمدتقی برغانی (معروف به شهید ثالث). از مشهورترین شاگردان این مدرسه، میرزای اول محمدحسن مجدد شیرازی بود که علوم عقلی را در این مدرسه فراگرفت. مرحوم سیدجمال الدین اسدآبادی ، سردار جنگل شهید میرزا کوچک خان ، نسیم شمال (سید اشرف الدین قزوینی) و مرحوم آیت الله ملا علی قارپوز آبادی نیز از طلاب برجسته آن مدرسه به شمار می روند.(1) می گویند در حیات خود علامه برغانی این مدرسه دارای 700 طلبه و تا آغاز انقلاب مشروطیت نیز رونق بسزایی در بین حوزه های علمیه شیعه داشت. (2)

2- مدرسه نجم آباد: این مدرسه به دستور فتحعلی شاه قاجار و در زمان ملا ابراهیم نجم آبادی (متوفی 1240قمری)  از حکمای قرن سیزدهم، بوسیله میرزا عبدالکریم نجم آبادی – از خواص دربار فتحعلی شاه – در روستای نجم آباد ساوجبلاغ ساخته شد. شاه به هنگام عبور از قزوین پس از ملاقات با ملا ابراهیم دستور ساخت این مدرسه را صادر کرد. وی به هنگام دستور ساخت این مدرسه گفت: «تو (میرزا عبدالکریم)رعیت او (ملا ابراهیم نجم آبادی) هستی و باید افتخار کنی و در وطن خود (نجم آباد) مدرسه و مسجدی برای او بسازی.(3) در یکی از اسناد اوقاف درباره موقوفات مدرسه نجم آباد آمده است:«وقتی که کار به مرافعه کشیده شد موضوع در سال 1263قمری در محضر آقا میرزا ابوالقاسم امام جمعه تهران مطرح شد و حکمی از آن محضر به وقفیت این املاک صادر گردید.» در سال 1286قمری مرحوم شیخ هادی نجم آبادی وقتی به روستای نجم آباد وارد می شود مدرسه را از سکنه خالی و رو به انهدام می بیند. در مدت دو سال مجددا" کار مدرسه به تعطیلی می کشد تا آنکه در سال 1315 قمری نوادگان واقفان تصمیم می گیرند سهمیه هزینه این مدرسه را در مدرسه نجم آبادی که در محله سنگلج تهران بود به مصرف برسانند.(4)

3- مدرسه نجم آبادی: این مدرسه در خیابان وحدت اسلامی شهر تهران واقع گردیده که به همت مرحوم میرزا عیسی وزیر و برخی از مریدان حاج شیخ هادی نجم آبادی احداث شده است. طبق اسناد تاریخی مدیریت آن بر عهده مرحوم نجم آبادی بود و افراد فراوانی از فضلا ، علما و دانشمندان دوره مشروطیت در همین مدرسه تدریس و تحصیل می کردند، همانند آیت الله سیدمحمد طباطبایی (از رهبران اصلی جنبش مشروطیت) ، علامه علی اکبر دهخدا، علامه محمد قزوینی ، ناظم الاسلام کرمانی (نویسنده کتاب تاریخ بیداری ایرانیان)، میرزا جهانگیرخان شیرازی (مدیر مسوول روزنامه صور اسرافیل ) شیخ محمدتقی مجتهد نجم آبادی ، حاج شیخ مهدی نجم آبادی ( نماینده مردم تهران و کرمان در عصر مشروطیت ). به جرأت می توان این مدرسه را یکی از نخستین مدارس جریان روشنفکری دینی ایران به حساب آورد. (5)

4- مدرسه سردار: این مدرسه در شهر قزوین و در محل «دیمج » روبروی آب انبار قدیم سردار قرار دارد. تولیت این مدرسه پس از در گذشت مرحوم حسین خان و حسن خان سردار به آیت الله ملا محمدتقی برغانی (شهید ثالث ) رسید. پس از شهادت آیت الله برغانی، تولیت مدرسه به فرزند او حاج شیخ عیسی شهیدی رسید . این مدرسه تا سال 1290خورشیدی همیشه پر از طلاب بود و بیشتر آنها از اهالی شهرها و روستاهای اطراف شهر قزوین بودند. (6)

5- مدرسه نواب: این مدرسه توسط فردی به نام «نواب» و به دستور پدرش مولانا محمدکاظم طالقانی (متوفی1094قمری ) در شهر قزوین تاسیس شد. این مدرسه علمیه هم اکنون پس از مرمت و بازسازی به حوزه علمیه امام جعفر صادق (ع) تغییر نام یافته و در خیابان پیغمبریه واقع است.(7)

6- مدرسه التفاتیه: این مدرسه در قزوین روبروی مسجد حاج ملا آقای فقیه واقع شده و در قدیم طلاب کثیری از منطقه طالقان در این مدرسه مشغول فراگیری علوم دینی بودند. (8)

7- مدرسه ملا ابراهیم طالقانی: این مدرسه در مسجد سبز قزوین و در محله آخوند قرار داشت . مرحوم سید محمدعلی گلریز صاحب کتاب « مینودر » که خود نخستین بار قرآن را نزد آن مرحوم آموخته در این باره می نویسد: «آخوند ملا ابراهیم که بیش از هفتاد سال داشت می گفت که من سواد نداشتم رفتم نجف اشرف و دخیل بستم . در خواب سید بزرگواری فرمود آخوند بنویس ، بیدار شدم در حالی که سواد پیدا کرده بودم ». (9) کتاب مینودر در اردیبهشت ماه 1337به چاپ رسیده است .

8- مدرسه شاهزاده خانم: این مدرسه به دستور شاهزاده خانم «هما» دختر بهاء الدوله پسر فتحعلی شاه قاجار ساخته شد. شاهزاده خانم پس از آشنایی با مرحوم ملا علی محمد طالقانی (از شاگردان بر جسته شیخ مرتضی انصاری) در نجف اشرف به فکر ساخت این مدرسه در تهران افتاد. ملا علی محمد کسی بود که شیخ مرتضی در اواخر عمر مبارکش در بین شاگردانش وصیت کرد که پیکرش توسط این عالم طالقانی به قبر گذارده شود تا از فشار قبر در امان باشد. شاهزاده خانم در نجف اشرف پس از شنیدن این موضوع ، ملا علی محمد را ملاقات و او را به ایران دعوت می کند. وی در نزدیکی باغ پسرش عبدالحسین میرزا زمینی را خریداری کرده و دستور ساخت مدرسه ای علمیه را صادر می کند. این مدرسه بعدها به مدرسه شاهزاده خانم معروف می شود. در این مدرسه رسم بوده که هر طلبه در اول صبح باید یک حزب از قرآن را بنام واقف می خواند. کلیه طلاب آن دوران مدرسه از طالقان بودند که در حوزه درس ملا علی محمد طالقانی و ملا علی مدرس طالقانی (مقدس) حاضر می شدند. اتحادیه طالقانیان که در طول انقلاب مشروطیت فعال بود به وسیله علمای این مدرسه اداره می شد. (10)

9- مدرسه چهل ستون: آیت الله ملا علی قارپوز آبادی (زنجانی) از فقهای قرن سیزدهم (1217-1290 قمری) پس از مهاجرت به شهر زنجان، این حوزه علمیه و مسجدی به همین نام را در مرکز شهر زنجان تاسیس کرد. این مدرسه را می توان نخستین حوزه علمیه آن شهر بشمار آورد.(11) مرحوم قارپوز آبادی در همین مدرسه شاگردان بر جسته ای را تربیت کرد که از آن جمله می توان به آیت الله قربانعلی زنجانی (از رهبران نهضت مشروعه خواهی در جریان مشروطیت ) ، ملا محمدباقر خلخالی (صاحب کتاب ثعلبیه ) و آخوند ملا سبزعلی مجتهد زنجانی اشاره کرد. مرحوم قارپوز آبادی در ترویج دین و آموزش مسایل فقهی مربوط به معیشت، معاملات و زندگی مردم بسیار فعال بود. او وضع مذهبی و فکری مردم زنجان را دگرگون ساخت. معروف است که می گویند :« روزی به مسجد چهل ستون رسیده و سجده شکر به جا آورد و به حاضران گفت: وقتی که من به این شهر آمدم می دانید که وضع مذهبی مردم و آگاهی شان از احکام دین اسلام بسیار پایین بود اما اکنون رشد و تحول خوبی صورت گرفته است.»

10- مدرسه امام صادق (ع): این مدرسه در مهر ماه سال 1362 در منزلی استیجاری که دفتر امام جمعه ساوجبلاغ محسوب می شد، به همت شیخ عباس صبایی راه اندازی شد. در آن زمان 15طلبه در مدرسه مزبور مشغول به تحصیل علوم دینی بودند که فقط در طول روز در مدرسه حضور داشتند. در سال 1366 خورشیدی، 15 هکتار زمین از اراضی «موات بالاصاله» با اجازه آیت الله گلپایگانی به تاسیس این مدرسه و مصلای نماز جمعه اختصاص داده شد. (13) چند سالی است که ساختمان جدید این مدرسه در شمال شهر هشتگرد ساخته شده و ساختمان قبلی آن در جنب مصلی به بیمارستان واگذار شده است. تنها مدرسه علمیه شهرستان ساوجبلاغ هم اکنون زیر نظر امام جمعه اداره می شود.  

پانوشت ها:1- دایرة المعارف تشیع ، ج 3 ، ص 181 / 2- سید محمدعلی گلریز ، مینودر یا باب الجنه قزوین ، ج1،ص576 / 3- مقدمه ابوالحسن خان فروغی بر کتاب تحریر العقلا، تألیف شیخ هادی نجم آبادی /4- شیخ عباس صبایی ، «مدرسه علمیه ساوجبلاغ از گذشته تا به امروز » ، ماهنامه تصویر ساوجبلاغ ، ش1 ، ص107 / 5- زندگانی و شخصیت شیخ هادی نجم آبادی ، ص60و 16 / 6- سید محمدعلی گلریز ، همان ص 565 / 7- عبدالحسین شهیدی صالحی ، «مدرسه فلسفی قزوین »، مجله حوزه ،ش4 / 8- سید محمد علی گلریز ، همان ، ص 561 / 9- همان ، ص556 /10- خاطرات حسن اعاظم قدسی،ص21 / 11- مقدمه کتاب صیغ العقود و الایقاعات ، تألیف ملا علی قارپوزآبادی (زنجانی) ، ص21 / 12- ابوالفضل شکوری ، خط سوم در انقلاب مشروطیت ایران ،ص215/ 13- شیخ عباس صبایی ، همان مقاله .