بانوان ساوجبلاغی و نقش آنان در گسترش حدیث و علوم قرآن

اشاره: نهله غروی نائینی در مقاله ای با عنوان «زنان ایرانی و نقش آنان در گسترش حدیث و علوم قرآن» که در فصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث (شماره 1، بهار 1383) چاپ شده، 150 بانوی ایرانی را معرفی کرده است که در فراگیری، نقل و انتقال حدیث و علوم آن نقش موثر داشته اند. از جمله آنان، پنج بانوی ساوجبلاغی است که از خاندان علمی برغانی هستند. آل برغانی از روستای برغان از توابع بخش چندار شهرستان ساوجبلاغ برخاسته اند:

* * * * *

- رُبابه برغانی قزوینی، دختر شیخ محمد صالح بن شیخ ملا محمد کاظم برغانی قزوینی و از خاندان صالحی است. هنگامی که به حد بلوغ رسید با میرزا هبت الله رفیعی قزوینی ازدواج کرد. وی خواهر بانوان خدیجه برغانی و نرگس برغانی ـ مذکور در این مجموعه - است. ربابه برغانی حدود سال 1297 فوت کرد. ربابه بانویی عالم، فاضل، محدّث، واعظ، خطیب، متکلم، فصیح و از بانوان باهوش و ذکاوت و فاضل زمان خویش بود. مقدمات و عربی و ادبیات را نزد بزرگان خاندانش و خواهرش قُرّه العین (دختر حاجی ملا صالح برغانی قزوینی) آموخت و فقه و اصول و تفسیر و حدیث را از پدرش، مفسر مشهور شیخ محمد صالح برغانی حائری و عمویش شهید ثالث اخذ کرد و در حکمت و فلسفه شاگرد آخوند شیخ ملا آقاحکمی قزوینی بود و عرفان را نزد عمویش شیخ ملاعلی برغانی و برادرش شیخ میرزا عبدالوهاب برغانی قزوینی تلمذ کرد. ربابه در مصدر تدریس و وعظ و ارشاد بود و احکام شرعی را استنباط می کرد و با علما به بحث و مجادله می پرداخت و در مسائل فقهی و علمی فتوا می داد و به رأی و نظرش اهمیت می دادند. او حوائج فقرا و درماندگان را برآورده می کرد و با این که در خطبه ها و مجالسش از ناصر الدین شاه قاجار و ظلم حاکمان ایرانی بسیار بد می گفت، شاه قاجار متعرض وی نشد.

- مرضیه بیگم صالحی، دختر شیخ محمد صالح برغانی قزوینی بود که حدود سال 1233ق در قزوین متولد شد و حدود سال 1313 از دنیا رفت. وی از زنان آگاه به علم کلام، مفسر، فقیه، محدث، ادیب، شاعر و حافظ قرآن کریم بود. مقدمات و فنون ادب و عربی و صرف و نحو را نزد مادر فاضلش آمنه خانم و خواهرش (قره العین) فرا گرفت. نزد پدر و عموی شهیدش فقه آموخت. عرفان ربانی را از عمویش شیخ ملاعلی برغانی و فلسفه را از شیخ ملا آقا حکمی قزوینی آموخت. هنگامی که به سن رشد رسید با شیخ میرزا محمد علی شریف قزوینی، که از بزرگ ترین علمای شیعه در عصر خویش شد، ازدواج کرد. نظریات شیخ احمد احسایی (مؤسس فرقه شیخیه) را از طریق عمویش شیخ ملا علی برغانی و دایی اش شیخ میرزا عبدالوهاب شریف قزوینی فراگرفت و متمایل به فرقه شیخیه شد و ملازم خواهرش قره العین در همه سفرها گردید و از عالمترین زنان دوران خود شد. به شهرهای کربلا، کاظمین و بغداد آمد و رفت کرد. مرضیه بیگم از دشمنان ناصرالدین شاه قاجار بود و ظلم های او را افشا می کرد. بر برخی کتب فقهی و فلسفی حواشی نوشت. از آثار وی مجموعه رسائل، رساله فی العرفان و مجموعه مکاتیب را می توان نام برد.

- خدیجه بَرغانی قزوینی، دختر شیخ محمد صالح برغانی قزوینی از خاندان صالحی است. هنگامی که به سن رشد با میرزا مفید بن سید میرزا حسن قزوینی ازدواج کرد و پنج فرزند پسر به دنیا آورد که مشهورترین آنها سید میرزا مسعود قزوینی معروف به شیخ الاسلام است. خدیجه برغانی حدود سال 1321 درگذشت. وی بانویی فقیه، محدّث، بصیر به علم کلام، حافظ قرآن و عالم به تفسیر آن، زاهد و عابد بود که مقدمات و عربی و ادبیات را از خواهرش قره العین و سایر رجال خانواده فراگرفت و فقه و اصول و تفسیر و حدیث را در محضر پدر و عمویش شهید ثالث آموخت و عرفان را نزد عمویش ملا علی برغانی و فلسفه را نزد آخوند ملا آقا حکمی فرا گرفت. خدیجه در مدرسه صالحیه در واحد بانوان کرسی درس داشت و از بانوان نیکوکار و کریم بود و یتیمان و بینوایان و نیازمندان به او رجوع می کردند و در مسائل فقهی و علمی فتوا می داد. مجموعه المسائل، رسائل فی الفقه، بعض الرسائل العرفانیه از جمله تألیفات او هستند که همه آنها در کتابخانه نواده هایش خاندان شیخ الاسلام قزوینی موجود است.

- زهرا برغانی قزوینی، دختر شیخ محمد صالح برغانی قزوینی از خانواده صالحی بود که در قزوین حدود سال 1240 متولد شد و حدود سال 1320 از دنیا رفت. وی بانویی فقیه، مفسر، واعظ، حافظ قرآن و از بانوان عابد و عامل به مناسک و اعمال عبادی بود که مقدمات، صرف و نحو و علوم عربی و ادبیات را از خواهرش قره العین فرا گرفت. فقه و اصول و حدیث وتفسیر را نزد پدرش شیخ محمد صالح (متوفای 1271ق) و عمویش شهید ثالث (شهید در 1263ق) آموخت و عرفان را از عموی دیگرش شیخ ملا علی برغانی و فلسفه را از شیخ ملا آقا حکمی قزوینی و برادرش شیخ میرزا عبدالوهاب برغانی فرا گرفت. هنگامی که به سن رشد رسید با پسر عمویش شیخ میرزا ابوالقاسم فرزند شهید ثالث که بزرگان زمان خویش بود ازدواج کرد که شیخ میرزا مهدی و شیخ ابوتراب شهید قزوینی نتیجه این پیوندند. وی فقه و اصول را از همسرش نیز یاد گرفت و احکام شرعی را استنباط می کرد. به تدریس علم مشغول و از زنان فاضل زمان خود شد.

- نرگس برغانی قزوینی، دختر شیخ محمد صالح برغانی قزوینی از خاندان صالحی است. حدود سال 1240ق زاده شد. هنگامی که به سن بلوغ رسید با پسر عمویش شیخ جعفر فرزند شهید ثالث، که از بزرگان زمان خویش بود، ازدواج کرد و خدیجه و سکینه ـ که هر دو از زنان فقیه، عالم و فاضل زمان خویش شدند ـ ثمره این ازدواج اند. نرگس با همسرش به کربلا مهاجرت کرد و در صدر وعظ و تدریس و ارشاد قرار گرفت و به شیخیه تمایل پیدا کرد، ولی در اواخر عمر ریاضت را کنار گذاشت. وی خواهر خدیجه برغانی و ربابه برغانی قزوینی است. نرگس در سال 1322ق در کربلا فوت کرد و در رواق شرقی نزد قبر سیدکاظم رشتی مدفون شد. نرگس از بانوان باهوش و ذکاوت، وسعت ادراک، محدث، عالم، فقیه، آگاه به علم کلام، حافظ قرآن کریم، عابد و زاهد دنیا بوده است. نحو، صرف، منطق، علوم عربی و ادبیات را نزد خواهرش معروف به قره العین آموخت. سپس فقه و اصول و تفسیر را از پدرش شیخ محمد صالح برغانی و عمویش شهید ثالث فرا گرفت و عرفان و سایر علوم را از عموی دیگرش شیخ ملا علی برغانی اخذ کرد و فلسفه را نزد آخوند شیخ ملا آقا حکمی قزوینی و برادرش شیخ میرزا عبدالوهاب برغانی تلمّذ کرد.