دکتر محمود نجم آبادی؛ پدر تاریخ پزشکی ایران

دکتر کیومرث سلیمیان

میرزا محمود خان نجم آبادی در روز 21 رمضان 1321 قمری در خانه‌ای خشت ‌و گلی دست ساخته مرحوم آقا شیخ هادی نجم آبادی، در کوچه پشت مقبره‌ به دنیا آمد. جد مادری او یعنی آقا شیخ هادی نجم آبادی، روحانی بسیار روشن و با فراستی بود که در دوران ناصری و مظفری می‌زیسته است. نقل است روزی ناصرالدین‌شاه به دیدار او می‌رود و او در حالی که کنار خیابان پلاسی انداخته و بر رویش نشسته بود باشاه قاجار ملاقات می‌کند. علامه قزوینی می‌فرمایند که آقا شیخ‌هادی مطلقاً فساد ناپذیر بود و ابداً نیازی از کسی قبول نمی‌کرد، پسین هر روز جلوی درگاه خانه‌اش می‌نشست و تمام مردمان را از هر گروه و آیینی می‌پذیرفت حتی کامران‌ میرزا و ناصرالدین‌ شاه نیز شخصاً به دیدنش می‌آمدند، جد پدری ایشان نیز حاج آقا محمد نجم آبادی (اولین متولی مدرسه‌ی عالی سپهسالار) بوده‌اند.

در روزهایی که میرزا رضا کرمانی را به دار آویختند و همگان از او تبری می‌جستند، آقاشیخ‌هادی چهلم میرزا را به جای می‌آورد و حتی در سالگرد ایشان، از امین‌الدوله هم دعوت کرده و مجلس‌داری با صرف طعام می‌کند. میرزا محمودخان در سن پنج سالگی به مدرسه شرکت گلستان که بعدها به وسیله‌ی میرزا عیسی‌خان وزیر مبدل به بیمارستان وزیری شد، می‌رود و علوم مقدماتی شامل: دروس عربی، فقه و قرآن نزد آقا شیخ صادق نجم آبادی، درس فرانسه نزد آقا میرزا جوادخان، مشق خط نزد پدر، علم‌الاشیا نظیر ریاضیات و طبیعیات نزد سید عبدالوهاب‌ خان سهراب می‌آموزد. مکتب‌خانه گلستان پس از چندی تعطیل و میرزا محمود همراه برادرانش به مدرسه‌ی آلمانی در ضلع غربی خیابان قوام‌السلطنه می‌رود. این مدرسه بسیار مجهز و دارای دوازده معلم دیپلمه‌ی آلمانی بود که با آغاز جنگ جهانی به کشورشان بازگشته و مدرسه تعطیل می‌شود. میرزا محمود مقطع متوسطه را در دارالفنون به ریاست ادیب الدوله و معلمانی نظیر: میرزا ابوالحسن‌خان فروغی، عباس اقبال آشتیانی، میرزا اسماعیل مرات، میرزا رضاخان قرچه‌داغی (مهندس الملک) و دکتر محمود خان شیمی و... می‌گذراند. سپس وارد مدرسه‌ی عالی دارالمعلمین عالی شد و در سن نوزده سالگی فارغ‌التحصیل می‌شود.

مدرسه دارالمعلمین عالی مرکزی در سال 1336 قمری در زمان وزارت معارف میرزا احمدخان نصیر‌الدوله در خیابان شاه (نادری) اول کوچه نوبهار تأسیس می‌شود در آغاز فقط دو کلاس داشت: یکی کلاس ابتدایی و دیگر کلاس عالی برای تربیت معلمان. در ادامه وارد مدرسه عالی طب به مدت 5 سال می‌شود و شاگرد اول می‌شود و به همین دلیل دکتر لقمان الملک (سعیدخان مالک) رئیس بهداری وقت، او را به انستیتو پاستور دعوت می‌کند و طی سال های 1309 تا 1312 شمسی برای جلوگیری و درمان بیماریهای مسری شایع به ولایات قوچان و باجگیران، می‌فرستد، سپس به ریاست بیمارستان تازه تأسیس حشمتیه‌ی ‌سبزوار منسوب می‌شود. او پس از دو سال به تهران بازگشته، در انستیتو پاستور زیر نظر دکتر ژان فراندل رئیس مؤسسه، ادامه‌ی کار می‌دهد.

دکتر نجم آبادی در ابتدا در بیمارستانهای دولتی (ابن‌سینا) و فیروز آبادی مشغول به کار شده سپس به فرانسه رفته، دیپلم پزشکی گرفته به دریافت چندین تخصص و گواهینامه در شعب مختلف طب نایل می آید. پس از بازگشت به ایران به ریاست بیمارستان نجات، ریاست لقمان الدوله، رئیس بهداری شهر تهران، رئیس اداره کل تبلیغات و انتشارات تعالیم بهداشتی وزارت بهداری، استادی دانشگاه تهران و... منسوب می‌گردند. ایشان در سال 1337 شمسی رسماً بازنشسته می‌شوند و بیشتر به امر پژوهش مشغول می‌گردند. سخنرانی های ایشان در تهران، مصر و پاریس به زبانهای فارسی و فرانسه درباره‌ی تاریخ طب موجب آشنایی بیشتر کشورهای جهان با فرهنگ و تمدن غنی ایران گردید. در سال 1314 شمسی انجمن تاریخ علوم و طب را تأسیس نمود. بعدها انجمن بین‌المللی تاریخ اخلاق پزشکی از سوی کشورهای اروپایی و سایر ملل راه‌اندازی می‌شود و به سبب سوابق ارزنده‌ی ایشان، او را به مدت چهار سال به عنوان نایب رئیس انجمن می‌پذیرند. آخرین منصب دکتر نجم آبادی، ریاست فرهنگستان علوم پزشکی ایران بوده است ضمن اینکه ایشان در طول حیات خویش به نشان‌های علمی متعدد از مجامع علمی داخل و خارج مفتخر می‌گردند. سرانجام دکتر نجم آبادی پس از 94 سال عمر پر عزت و تلاش در تاریخ 26/2/1379 به دیار باقی شتافت.

نکته‌ی قابل توجه این است که دکتر نجم آبادی در اواخر حکومت قاجار به شغل‌ دوا فروشی و دواسازی اشتغال داشته و حتی گواهی موجود مکتوب از مسیو پطروسیان صاحب دواخانه اروپا در تهران، شاهدی محکم بر آن است ولی ایشان هیچگاه به این مورد در بیوگرافی خود و چگونگی ایجاد داروخانه رازی اشاره نکرده‌اند و به نظر می‌آید این نکته از نا گفته‌های زندگی ایشان باشد. از دکتر نجم آبادی آثار فراوانی از جمله کتب و اثرات علمی به جای مانده از جمله: 1. بلای عظیم نسل بشر، سیفیلیس و سوزاک، 1306، تهران؛ 2. راهنمای پزشکان، 1314، تهران؛ 3. شرح حال و مقام طبی محمد زکریای رازی، 1318؛ 4. اهوازی، علی‌بن عباس، 1320 (پندنامه اهوازی) ترجمه دکتر محمود نجم آبادی ،1334، تهران و...