زلزله در ساوجبلاغ، دیر یا زود؟

زلزله جانسوز بم فرصتی پیش آورد تا در این ایام به صورت جدی و عمیق، در رسانه های جمعی زنگ خطر زلزله در 97 درصد از مناطق کشورمان به صدا در آید.(1) اما در این میان از مساله تهدید شهرستان ساوجبلاغ هیچ مطلبی در مطبوعات محلی و ویژه نامه های رنگین روزنامه های کثیر الانتشار منعکس نشد و کمتر مسوولی در این باره سخنی بر زبان راند. بر همین مبنا پس از گذشت حدود 2 ماه از فاجعه ملی بم، نگارنده این سطور که نه زمین شناس و نه جغرافی دان است؛ بلکه اغلب در موضوع شناخت فرهنگ و تاریخ کهن ساوجبلاغ قلم می زند به خود جرأت داد تا در غیاب و سکوت کارشناسان و مسوولان فقط به جهت یادآوری نکته مهم «زلزله خیزی ساوجبلاغ» به نکاتی کوتاه اشاره کند. بدون تردید پرداخت علمی و تخصصی به این موضوع در صلاحیت کارشناسان فن است:

1- در نیمه دی ماه 1382، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن که موسسه مطالعاتی و پژوهشی وابسته به وزارت مسکن و شهرسازی است به طور بی سابقه طی اطلاعیه ای رسمی، نام ساوجبلاغ را در لیست 57 شهرستان روی گسل زلزله اعلام کرد که احتمال بروز زلزله در آنها «خیلی زیاد» است. نام همسایگان ساوجبلاغ یعنی شهرستان های کرج و آبیک نیز در این فهرست قرار دارد.(2)

2- نیک آهنگ کوثر - کاریکاتوریستی که اصلا" زمین شناس است- در سال 1380طی نگارش مقاله ای در یکی از روزنامه های کثیر الانتشار با تشریح وضعیت زمین شناختی منطقه طالقان، سد در حال احداث در این منطقه را مورد بررسی و کنکاش قرار داده و نوشت: «متأسفانه یا خوشبختانه زمین شناسان اصلا" نمی دانند که منطقه طالقان شدیدا" گسلی است؟!» (3) 

3- دکتر مجید مخدوم استاد و مدیر گروه آموزشی و پژوهشی محیط زیست دانشگاه تهران در اقدامی روشنگرانه در سال 1376 طی گفتگویی با نشریه محلی شهرستان ساوجبلاغ اعلام کرد: «شهر جدید هشتگرد بر روی گسل زلزله واقع شده است.» وی که عضو رسمی آکادمی علوم نیویورک و صاحب 37 جلد کتاب و چندین مقاله علمی می باشد؛ در قسمتی از مصاحبه اش گفت: «شناخت من از شهر جدید هشتگرد برمی گردد به سال 1360 که در واقع برنامه ریزی منطقه ای یا آمایش سرزمین را در کشور شروع کردیم. در آن سال ها قرار بود شهرهای جدید در کشور ایجاد شود که شهر جدید هشتگرد یکی از آنها بود و من شهر هشتگرد را نیز بررسی کردم. گزارش مشاور شهر جدید از طرف وزارت مسکن به منظور نظرخواهی برایم ارسال شده بود. در این شهر جدید، نیازهای طبیعت دیده نشده، مثلا" سنگ مادر و گسل ها مطالعه نشده اند، لذا مساله زلزله خیزی و سیل خیزی این شهر جدید قابل توجه است... عوامل مهم و مؤثر در زلزله عبارتند از شیب و وجود گسل، گسل نیز دو نوع است: پنهان و آشکار که هر دو نوع آن متأسفانه در شهر جدید هشتگرد وجود دارد.» این زمین شناس در همان سال ها تحلیل 6 صفحه ای را قبل از آغاز طرح احداث شهر جدید هشتگرد و نوشته و برای وزارت مسکن ارسال می کند اما این تحلیل علمی به دلایل نامعلوم نادیده گرفته می شود. در مجموع هشدارهای دکتر مخدوم در آن گفتگو نیز جدی گرفته نشد؛ حتی دست اندرکاران آن نشریه محلی که با احتیاط مبادرت به انعکاس سخنان آن استاد دانشگاه کرده بودند، در کنار تصویر دکتر مخدوم در داخل کادری نوشتند: «توضیح برای خوانندگان عزیز: قرار گرفتن منطقه ای بر روی گسل به معنای وقوع زلزله نیست، لکن در صورت بروز زلزله، لرزش و خسارت شدیدتر خواهد بود.» (4) نمی دانم چرا بعضی ها برای رهایی از رنج حل یک مساله، صورت مساله را پاک می کنند تا خیال خود را راحت کنند! آیا واقعا" با این احتیاط ها و برش های ژورنالیستی مساله زلزله منتفی خواهد می شود؟

4- در سال 1379 دانشجوی جوانی، مقاله ای را با عنوان «آیا خطر زلزله ساوجبلاغ را تهدید می کند؟» در نشریه محلی شهرستان به دست چاپ سپرد. نویسنده پس از برشمردن زلزله های ویرانگر در سال های 336 شمسی در طالقان و ری، 555 شمسی در جنوب غربی ساوجبلاغ (نجم آباد)، 806 و 1186شمسی در طالقان، نتیجه گرفت که این لرزه ها تحت عملکرد گسل آبیک - فیروزکوه به وقوع پیوسته اند که یکی از مهم ترین گسل های ایران می باشد و فعال بودن آن نیز به ثبت رسیده است. به همان دلیل نهفته در بند 3 این نوشتار، بار دیگر دست اندرکاران نشریه مزبور با افزودن یک عبارت توضیحی در مقاله پیشگفته، زمان وقوع زلزله در ساوجبلاغ را به 50 سال آینده موکول کردند!! البته این پیشگویی 50 ساله از عبارتی از همان مقاله استخراج شده بود، چون نویسنده با احتساب زمانی زلزله های رخداده در ساوجبلاغ تصریح کرده بود که هر 212 سال یکبار زمین لرزه ویرانگری در منطقه ساوجبلاغ رخ می دهد. (5)

5- براساس مطالعات کارشناسان، ساوجبلاغ که در جنوب سلسه جبال البرز و در حد فاصل منطقه کردان و ارتفاعات طالقان قرار گرفته، بر روی یکی از نوارهای عمده زلزله خیزی ایران واقع شده است. حال چه باید کرد؟ آنچه که در نخستین نگاه به این وضعیت به ذهن متبادر می شود، همان پافشاری و تلاش در راستای پیشگیری از افزایش خسارت های زلزله احتمالی است. این راهبرد میسر نیست مگر با برنامه ریزی همه جانبه و مدون که با تلاش مسوولان ذیربط دولتی و همکاری صمیمانه مردم سامان می گیرد. وقوع زلزله در ساوجبلاغ واقعیتی است به روشنایی آفتاب اما تردید در دیر یا زود بودن است. تردیدی که می بایست سرآغاز تلاشی ژرف در مقابله علمی با افزایش آسیب های لرزش زمین در شهرستان عزیزمان ساوجبلاغ باشد.

پانوشت ها: 1.کارشناسان می گویند: ایران یکی از مستعدترین کشورهای روی خط زلزله دنیا است، به طوری که تنها 3 درصد از مناطق کشور در طبقه بندی مناطق کم خطر از نظر زلزله قرار می گیرد (روزنامه ایران، ش 2689، ص4)./ 2. روزنامه جوان، ش1368، ص10 / 3. روزنامه نوروز، 17 شهریور 1380، ص4 / 4. تصویر ساوجبلاغ، ش 32، ص5 / 5. همان، ش56، ص4.

- نشر نخست این مقاله در: خبرنامه ساوجبلاغ، شماره 16، اسفند 1382، صفخه 11.