خاندان های علمی ساوجبلاغ و طالقان در یک نگاه

آشنایی با خاندان های علمی: آل طالقانی (سادات) / آل طالقانی (غیر سادات) / آل حکمی /  آل رفیعی / آل برغانی / آل شهید ثالث (شهیدی ) / آل صالحی / آل علوی شهید /  آل حکمی / آل فشندی / آل نحوی / آل نجم آبادی.

شهرستان ساوجبلاغ واقع در غرب استان تهران در پنج قرن اخیر از جهت توجه به دانش و دیرپایی معرفت، کارنامه درخشانی دارد. در این میان نقش خاندان های علمی این شهرستان که خاستگاه علوم و معارف اسلامی بوده اند، بسیار مهم و اساسی جلوه می کند. در این نوشتار به معرفی کوتاه این خاندان ها که ریشه در منطقه ساوجبلاغ و طالقان دارند، پرداخته شده است:

- آل طالقانی (سادات): از خاندان های علم و ادب و مرجعیت شیعه در نجف اشرف که از نوادگان قاضی امیر سید جلال الدین حسینی هستند. قاضی در سال 935 قمری از روستای «اورازان» طالقان به نجف اشرف عزیمت کرد.(1) علامه علی اکبر دهخدا، سرسلسله این خاندان را سیدحسن معروف به میرحکیم پسر عبدالحسین می داند که از شاگردان مجلسی و ابن الوندی در کاظمین به شمار می رود.

برخی از رجال این خاندان عبارتند از: سیداحمد فرزند حسین بن سید حسن مشهور به میر حکیم طالقانی (متوفای 1208ق)؛ سید جعفر (متوفای 1277ق)؛ سید رضا (متوفای1280ق)؛ سید محمد (متوفای1346ق)؛ سید میرزا (متوفای1351ق)؛ (2) سید محمدحسن آل طالقانی از فضلای معاصر و منشی آقا بزرگ تهرانی صاحب کتاب «الذریعه» است. او کتابی با عنوان «غایه الامانی فی احوال الطالقانی» درباره این خاندان نگاشته است.(3)

- آل طالقانی (غیر سادات): از قدیمی ترین خاندان های علم و زعامت شیعه در ایران و عراق است که براساس اسناد تاریخی نسبشان به سلاطین آل بویه (448- 321ق) می رسد.(4) برخی از عالمان این خاندان عبارتند از: ملا محمدکاظم طالقانی (متوفای 1094ق) موسس مدرسه علمیه نواب در قزوین (5) و صاحب شرحی بر نهج البلاغه، وی در نزاع علمی اخباریه و اصولیون در قزوین، رهبری علمای اصولی را بر عهده داشت. (6) ملا محمدجعفر فرشته از بزرگان علمای شیعه و شاگرد مجلسی ها؛ ملا نعیمای طالقانی (متوفای 1180ق) از حکیمان و متکلمان برجسته شیعه و حافظ کتب ارزشمند کلامی و فلسفی در حمله افغانها به ایران.(7)

- آل حکمی: این خاندان شاخه ای از آل طالقانی (غیر سادات) و از نوادگان ملا نعیمای طالقانی هستند. آخوند ملا یوسف (متوفای 1261ق) صاحب حواشی بر آثار ملاصدرا و شیخ ابوعلی عبدالمجید از عارفان برجسته و صاحب کتاب «مشرق المفارق الالهیه» دو تن از عالمان برجسته این خاندان می باشند.(8)

- آل رفیعی: این خاندان نوادگان سید میرزا محمدزمان طالقانی در  شهرهای قزوین، طالقان و تهران می باشند. عالمان معروف این خاندان عبارتند از: 1- سید آزاد (متوفای 1290ق) مجتهد آزاده، شاعر و ادیب ساکن هندوستان؛ (9) 2- آقا سید محمدباقر از مجتهدان پرنفوذ مذهبی که به فتوایش مردم قزوین «مجدالدوله» دایی ناصرالدین شاه را با خواری و رسوایی از شهر بیرون کردند.(10) 3- آیت الله سیدابوالحسن رفیعی (1306- 1396ق) استاد فلسفه و حکمت حضرت امام خمینی (ره) و علامه حسن زاده آملی.(11)

- آل برغانی: این خاندان از نوادگان آیت الله ملا محمد ملائکه (متوفای 1200ق) می باشند. ملا محمد از بزرگان علمای اصولی در نزاع با اخباریون در شهر قزوین بود که در این راه دچار مصائب فراوانی شد و در نهایت به وسیله نیروهای دولتی از قزوین به روستای برغان (از توابع بخش چندار شهرستان ساوجبلاغ) تبعید شد. از او کتابی به نام «تحفه الابرار فی تفسیر القرآن» باقی مانده است. همچنین تأسیس مسجد برغان از دیگر آثار ماندگار او به شمار می رود.(12)

برخی از رجال خاندان آل برغان عبارتند از:1 - آیت الله محمدتقی برغانی مشهور به شهید ثالث، از بزرگان علمی شیعه و مدافع آن در منازعه با فرقه های شیخیه و بابیه که عاقبت در سال 1263ق به وسیله عوامل فرقه بابیت در مسجد و در حال سجده به شهادت رسید.(13) از جمله تألیفات او «منهج الاجتهاد» در 24 مجلد بزرگ است که شیخ محمدحسن نجفی اصفهانی در تألیف «جواهرالکلام» از آن بهره برده است.(14) 2- آیت الله علامه ملا محمدصالح برغانی (متوفای 1271ق) صاحب 300 جلد کتاب، رساله و حاشیه در فقه و دیگر علوم اسلامی. او موسس مدرسه علمیه صالحیه در  شهر قزوین است. این مرکز علمی تا نیمه دوم قرن چهاردهم هجری یکی از مراکز علمی و فرهنگی شیعه به حساب می آمد.(15) در برخی منابع تاریخی آمده است که علامه برغانی بارها حکومت فتحعلی شاه قاجار را زیر سؤال برده و در حضور او مساله ولایت فقها را مطرح کرد که این امر موجب خشم شاه بر وی و باعث تبعیدش به عراق گردید.(16) 3- آیت الله ملا علی برغانی (متوفای 1269 ق) از عارفان صاحب نفس و نویسنده کتاب «غنایم العارفین». ملا حسینقلی همدانی (عارف نامی) از شاگردان معروف او به شمار می رود.(17)

خاندان علمی برغانی با گذشت زمان به پنج خاندان زیر تقسیم شده است:

- آل شهید ثالث (شهیدی ): علمای این خاندان از فرزندان شهید ثالث می باشند که برخی از آنها عبارتند از: 1- شیخ ملا محمد امام جمعه (متوفای 1282ق) که امام جمعه قزوین بود. از او کتابی به نام «المحاکمات» در نقد فرقه شیخیه باقی مانده است؛ 2- شیخ صادق (متوفای 1311ق) از مجتهدان  شهر قزوین و صاحب کتاب «شرح الانوار الفقاهه» در چهار مجلد بزرگ؛ 3- میرزا حسین فرزند آقا محمد امام جمعه، نماینده منتخب مردم قزوین در نخستین دوره مجلس شورای ملی؛ 4- شیخ نصرالله آل شهید ثالث (متوفای 1398ق) سرپرست حوزه علمیه قزوین و مجاهد مبارز در نهضت میرزای دوم شیرازی علیه انگلیسی ها؛ (18) 5- ام کلثوم برغانی فرزند شهید ثالث و از زنان فقیه و محدث که از او کتابی با عنوان «تفسیر فاتحه الکتاب» باقی مانده است.(19)

- آل صالحی: این خاندان از خاندان های علمی اصیل و مبارز شیعه در قزوین، کربلا و ساوجبلاغ است که از فرزندان علامه ملا محمدصالح برغانی به شمار می روند. برخی از علمای معروف این خاندان عبارتند از: 1- شیخ میرزا عبدالوهاب از بزرگان فقهای شیعه و صاحب کتاب «الحکمه البالغه»؛ 2- صدرالدین مشهور به عمادالاسلام از فقیهان حوزه علمیه کربلا؛ (20) 3- شیخ حسن برغانی صالحی از علمای برجسته و از شاگردان توانای مرحوم شیخ مرتضی انصاری (ره). او در حدود سال 1278ق عازم بیت الله الحرام شد و در حجاز اقامت گزید. در آنجا به تدریس کلام و فقه شیعه جعفری به روش موافق با مذاهب اربعه اهل سنت پرداخت. در سال 1281ق پس از مناظره و گفتگو با یکی از شیوخ آن سامان و غلبه بر او، تشیع اش آشکار شد، به همین دلیل پس از نماز عشا بین مسجد النبی و منزلش بر اثر ضربه چوبی که بر سرش وارد ساختند، مجروح شده و پس از سه روز به شهادت رسید. محل دفن این شهید دانشمند در قبرستان بقیع قرار دارد. (21)

- آل علوی شهید: این طایفه از فرزندان ملا علی برغانی می باشند. شیخ عبدالحسین برغانی صاحب کتاب «شرح قواعد علامه» و شیخ علاءالدین از مدرسان معروف حوزه علمیه قزوین دو تن از علمای برجسته این خاندان به شمار می روند.(22)

- آل حکمی: این خاندان علمی که در فلسفه و حکمت شیعی نامبردارند، از ذریه ملا آقا  مشهور به حکمی هستند. ملا آقا از بزرگان حکمت شیعی در عصر خویش و رونق دهنده فلسفه صدرایی در قرن سیزدهم هجری قمری می باشد. همچنین شیخ احمد حکمی (متوفای 1340ق) که از رهبران مشروطه به شمار می رود، از علمای این خاندان می باشد.(23)

- آل فشندی: از فرزندان شیخ محمدتقی فشندی (متوفای 1330ق) می باشند. از او کتابی به نام «ذخایر المحبین فی شرح دیوان امیرالمومنین»در 21 مجلد باقی مانده است. از عالمان صاحب نام این خاندان می توان به شیخ عبدالله (متوفای 1326ق) صاحب کتابی درباره «رضاع» و شیخ محمدعلی مشهور به شیخ حمزه علی (متوفای 1338ق) از رهبران جنبش مشروطه خواهی و صاحب کتاب «وقایع الایام» اشاره کرد.(24)

- آل نحوی: یکی از خاندان های علمی شهر قزوین است که مولا محسن بن محمدطاهر طالقانی (متوفای1150ق) جد آنها محسوب می شود. مولا محسن در کتابی به نام «رشح الحساب»، کتاب «خلاصه الحساب» شیخ بهایی را شرح داده است. دیگر آثار مکتوب  وی در  شهر قزوین وقف نوادگانش می باشد.(25)

- آل نجم آبادی: علمای این خاندان از فرزندان استاد باقر نجم آبادی آهنگر می باشند. استاد باقر دارای دو فرزند پسر به نام های «مهدی» و «ابراهیم» بوده که با سختی تمام از روستای نجم آباد ساوجبلاغ به قصد قزوین و سپس عراق حرکت کرده و فقه و فلسفه را به خوبی فرا گرفتند؛ به طوری که بارها مورد تکریم فتحعلی شاه قاجار قرار گرفتند. (26) برخی از علمای این خاندان عبارتند از: 1- آیت الله شیخ هادی نجم آبادی (متولد 1250ق) از روحانیان آزاده و مصلح عصر ناصری و صاحب کتاب «تحریرالعقلا». براساس اسناد تاریخی  شیخ هادی ارتباطات بسیار نزدیکی با مرحوم سیدجمال الدین اسدآبادی و میرزا رضا کرمانی داشت. 2- شیخ باقر نجم آبادی (متوفای 1347ق) از مجتهدان برجسته دوره قاجاریه و صاحب کتاب «رساله مشتق»؛ 3- آقا حسن نجم آبادی (متوفای 1286ق) از فقیهان برجسته شیعه که پس از رحلت شیخ انصاری، اکثریت علما در مرجعیت او هم نظر بودند اما به واسطه شدت خضوع و تقوا از قبول مرجعیت عامه شیعه امتناع کرد و آن را به میرزای شیرازی سپرد. 4- آیت الله میرزا ابوالفضل نجم آبادی نماینده آیت الله بروجردی در تهران (متوفای 1358ق). (27)

پی نوشت ها: 1- دایره المعارف تشیع، جلد اول، ص 194/ 2- لغتنامه دهخدا، ج33، ص56/ 3- دایره المعارف تشیع، همان جلد، همان صفحه/ 4- آل بویه از مشهورترین خاندان های شیعه ایرانی که دولت بزرگی تأسیس کردند و به دیلمان و یا دیالمه مشهورند./ 5- مدرسه نواب هم اکنون در خیابان پیغمبریه شهر قزوین قرار دارد که امروزه آن را مدرسه امام صادق (ع) می خوانند./ 6- سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، پرویز ورجاوند، ج 2، ص 1056/ 7- رجوع کنید به: آشنایی با مشاهیر طالقان، اسماعیل یعقوبی، ص 318/ 8- دایره المعارف تشیع، ج اول، ص163/ 9- همان منبع، ص173/ 10- مینودر یا باب الجنه قزوین، سید محمدعلی گلریز، ج اول، ص 324 / 11- کیهان اندیشه، ش79، ص62/ 12- دایره المعارف تشیع، ج3، ص183/ 13- رجوع کنید به: کتاب قصص العلماء، میرزا محمد تنکابنی، ص 20. نویسنده این کتاب اجازه اجتهاد خود را از مرحوم شهید ثالث دریافت کرد./ 14- دایره المعارف تشیع، ج اول، ص151/ 15- همان منبع، ج3، ص181. از مشهورترین شاگردان این مدرسه می توان به مرحوم سیدجمال الدین اسد آبادی، میرزا کوچک خان جنگلی و نسیم شمال اشاره کرد./ 16- مجله حوزه، ش63 و 64، ص299/ 17- دایره المعارف تشیع، ج3، ص 182/ 18- همان منبع، ج اول، ص187/ 19- همان منبع، ج دوم، ص508 / 20- همان منبع، ج اول، ص192/ 21- همان منبع، همان جلد، ص184 / 22- همان منبع، ص201/ 23- همان منبع، ص163/ 24- همان منبع، ص203/ 25- مینودر یا باب الجنه قزوین، سید محمدعلی گلریز، ج 2، ص274 / 26- از مقدمه ابوالحسن خان فروغی بر کتاب تحریرالعقلا نوشته شیخ هادی نجم آبادی/ 27- آیت الله شیخ هادی نجم آبادی و دانشمندان خاندان وی: علی دوانی، ص13.

- نشر نخست این مقاله در: ماهنامه تصویر ساوجبلاغ، شماره 59، مهر 1379