ماه شب‌ های ‌تار

بخش دوّم

گذشته از پرهیزکاری، شهامت و بیان رسا، مقام علمی شهید ثالث نیز مورد تایید تراجمه‌نویسان و دیگر دانشمندان بوده است؛ اما نویسندگان بهایی، شیخیه کرمان و پروفسور‌هانری کُربن (م1978 میلادی) اسلام‌شناس معاصر فرانسوی کوشیده‌اند تا جایگاه علمی او را انکار کنند و ادعا کرده‌اند که حکم تکفیر احسایی را همه عالمان به ویژه فقیهان برجسته شیعه قبول نکرده‌اند.‌‌هانری کُربن در روند مطالعات شیعه‌شناسی، تحت تاثیر افکار شیخیه قرار داشت و این مکتب را وجهه متکامل فلسفه اسلامی می‌دانست.

آثار علمی قابل توجهی از شهید ثالث در دست است که گواه بر قدرت علمی اوست: «منهج الاجتهاد» شرح عربی 24 جلدی بر کتاب شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام نوشته محقق حلّی و یکی از منابع کتاب فقهی جواهرالکلام نوشته شیخ محمّدحسن نجفی اصفهانی است که شهید ثالث نگارش آن را در سال 1226ق در منطقه ساوجبلاغ آغاز کرد و در سال 1256ق آن را در قزوین به پایان رساند. 84 نسخه دستنویس از آن در کتابخانه‌های ایران موجود است. نسخه‌های موجود در کتابخانه‌های آیت‌الله مرعشی نجفی، دانشگاه تهران و آیت‌الله گلپایگانی قم به خط نویسنده است؛ «شرح الشرائع» در یک جلد بزرگ به عربی؛ «الفقه» به فارسی از طهارت تا دیات که در کتابخانه وزیری یزد نگهداری می‌شود؛ «عیون الاصول» در دو جلد بزرگ که بیشتر در نقد آرای اصولی میرزای قمی مشهور به صاحب قوانین الاصول است. پانزده نسخه دستنویس آن در کتابخانه‌های ملّی، آیت‌الله مرعشی نجفی، مجلس شورای اسلامی، ملک تهران، مدرسه مروی تهران، دانشگاه تهران، آیت‌الله گلپایگانی، مکتبه شیخ علی حیدر مشهد، مدرسه خیرات خان مشهد و فحول قزوینی در قزوین نگهداری می‌شود. نسخه‌های موجود در کتابخانه‌های مجلس شورای اسلامی و آیت‌الله مرعشی نجفی به خط نویسنده است.

شهید ثالث درباره این کتاب نوشته است: در سفر جهاد (جنگ دوم ایران و روس) شب‌ها با حاجی ملااحمد نراقی ایرادات مرا در عیون‌الاصول بر میرزا، عنوان می‌کردیم و با هم گفتگویی می‌داشتیم؛ «شرح الروضه» به زبان عربی؛ «حاشیه معالم الاصول» به عربی و خط نویسنده که در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی موجود است؛ «کتاب دیات» به زبان فارسی که ده نسخه دستنویس از آن در کتابخانه‌های ملّی، مجلس شورای اسلامی، مرعشی نجفی، مدرسه امام صادق قزوین و مدرسه فیضیه نگهداری می‌شود. این رساله در سال 1382ش با مقدمه و تحقیق عبدالحسین شهیدی صالحی (م1393ش) در قزوین منتشر شده است؛ «رساله فی صلاةالجمعه» شهید ثالث به حرمت برگزاری نماز جمعه در زمان غیبت امام مهدی (عج) اعتقاد داشت اما در سال‌های پایانی عمرش از این نظر دست کشید و خود در قزوین نماز جمعه خواند؛ «قضاء الفوائت» به عربی درباره احکام نمازهای قضا که نسخه دستنویس آن به خط نویسنده در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی موجود است؛ «رساله فی عدم وجوب هبه الولی مده منقطعه المولی علیه»؛ «رساله القضاء الصلاة عن الاموات»؛ «مجالس المتقین» به زبان فارسی که علاوه بر چاپ سنگی، چهارده نسخه دستنویس از آن در کتابخانه‌های ایران موجود است؛ «مسلک الراشدین» به فارسی درباره کلام و اعتقادات شیعه که پنج نسخه دستنویس از آن در کتابخانه‌های مدرسه فیضیه، دانشگاه تهران، مدرسه امام صادق قزوین، پژوهشگاه علوم و تحقیقات اسلامی قم و مجلس شورای اسلامی موجود است. این رساله در سال 1384ش به کوشش عبدالحسین شهیدی صالحی و با عنوان جدید «پژوهش‌های فلسفی شهید ثالث» در قزوین منتشر شده است؛ «شرح کفایه الاحکام یا شرح کفایه‌المقتصد» نوشته محقّق سبزواری به عربی که نسخه دستنویس آن در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی محفوظ است؛ «صلاة المسافر» شرح عربی بر کتاب مختصر‌النافع در سال 1219ق که نسخه‌ای از آن به خط نویسنده در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نگهداری می‌شود؛ «منهج‌الراشدین فی فقه آل طه و یاسین» درباره فقه امامیه که نسخه‌های دستنویس آن در کتابخانه‌های مدرسه فیضیه، مجلس شورای اسلامی، مسجد اعظم قم و آیت الله گلپایگانی محفوظ است. همچنین خلاصه دست‌نویس این کتاب به زبان فارسی در پنج کتابخانه ایران موجود است؛ «رساله عملیه مشهور به مسلک النجاة یا کتاب الصلاة و الصوم» به زبان فارسی که دو نسخه دستنویس از آن در کتابخانه‌های آستان حضرت عبدالعظیم ری و مدرسه فیضیه نگهداری می‌شود؛ «ردّ هِنری مارتین مبلّغ انگلیسی» و «ملخّص العقاید».      

شهید ثالث در پژوهش‌های فقهی خود، چندبار فتواهای رایج و اجماع فقیهان شیعه را شکسته است که از آن جمله است: حکم به طهارت عصیر عِنبی (شیره انگور یا آب انگور) پس از غلیان و پیش از ذهاب ثلثین؛ حکم به جواز صلح دعوا با قسم و جواز تحلیف به وسیله غیر مجتهد (مقلّد)؛ فتوا به جواز غنا (آوازخوانی) در رثای حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام؛ جواز دریافت اجرت برای نوشتن حکم از طرف حاکم شرع (قاضی). او دارای ده پسر و چهار دختر بود که نوادگان آنها همگی با نام خانوادگی «شهیدی» در قزوین، عراق و ساوجبلاغ معروف هستند. هفت تن از پسران او به نام‌های آقامحمّد امام‌جمعه (همسر قرة‌العین)، آقاعبدالله امام‌جمعه (پدر نسیم شمال)، شیخ محمّدباقر، شیخ محمّدصادق، میرزا محمود، شیخ محمّدجعفر (جعفر) و شیخ عیسی، مجتهد بودند و سه تن دیگر به نام‌های میرزا ابوالقاسم، میرزا حسن و شیخ کاظم تحصیلاتی نزدیک به اجتهاد داشتند. شیخ محمّدجعفر مشهور به شیخ جعفر برغانی (م 1306ق) فرزند شهید ثالث، از رهبران مسلک شیخیه قزوین به شمار می‌رود. او هنگام دیدارش با احسایی در قزوین، شیفته گفته‌های او شد و اجازه مفصّلی در نقل حدیث از بنیانگذار مسلک شیخیه دریافت کرد. همچنین دارای اجازه‌ای از سیّدکاظم رشتی و حاج محمّدکریم‌ خان کرمانی (م1288ق) بنیانگذار فرقه رُکنیه (کرمانی) از شاخه‌های شیخیه است. برخی، او را از مشایخ حاج محمّدخان کرمانی (م1324ق) فرزند محمّدکریم خان و از رهبران رکنیه می‌دانند. «تقویم‌اللسان» از آثار عربی حاج محمّدکریم خان کرمانی درباره علم قرائت است که در سلخ (روز آخرِ ماه) ذی‌الحجه 1272ق به درخواست شیخ محمّدجعفر برغانی نوشته شده است.
ملاعلی قارپوزآبادی زنجانی (م1290ق) شیخ محمّد ابراهیم قشلاقی ساوجبلاغی (م1288ق) و میرزا محمّد تنکابنی (م1302ق) و سیدابراهیم موسوی قزوینی معروف به صاحب ضوابط (م1264ق) از جمله شاگردان شهید ثالث به شمار می‌روند که از او اجازه اجتهاد گرفته‌اند. اصل اجازه ملاعلی قاپوزآبادی به شماره 3ر9762 در کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظّم انقلاب در 25 آذر 1382ش در دیدار علما و طلاب قزوین درباره شهید ثالث و برادرش فرمودند: «علمای بزرگ فراوانی از این شهر برخاسته‌اند؛ شهید ثالث مرحوم محمّدتقی برغانی و برادر او ملا محمّدصالح برغانی؛ فقهای مبارز، نه فقهای گوشه‌گیر، نه آدمهای منزوی؛ مردان دین که به سرنوشت مردم می‌اندیشیدند؛ برای آنها مبارزه می‌کردند و جان خود را هم در این راه فدا می‌کردند… همین دو برادر بزرگواری که من امروز از آنها اسم آوردم جزء برجستگانند. آنها فقیه بودند. عده‌ای از روی خباثت و عناد نگذاشتند نام علمایی که در کار علمی خود انگیزه سیاسی هم داشتند، مطرح شود؛ این دو برادر از این قبیل بودند. اینها به پادشاه وقت گفته بودند حکومت تو باید تابع نظر ولی فقیه باشد.»

منابع:
آقابزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 23، ص 182؛ ج 8، ص 285؛ ج 13، ص 317؛ ج 15، ص 190؛ ج 17، ص 138؛ همان، طبقات اعلام الشیعه: نقباء البشر فی‌ القرن الرابع عشر، ج 1، ص 282؛ همان، طبقات اعلام الشیعه: الکرام البررة فی القرن الثالث بعد العشره، ج 1، ص 226؛ سیّدحسن صدر، تکمله أمل الآمل، ج 5، ص 297؛ محمّدتقی برغانی، [رساله] دیات، ص 156؛ همان، مسلک الراشدین، ص 78؛ سیّدمحسن الامین، اعیان الشیعه، ج 9، ص 197؛ محمّد تنکابنی، قصص العلما، ص 19؛ محمّدعلی مدرّس تبریزی، ریحانه الادب فی‌تراجم المعروفین بالکنیه و اللقب، ج 1، ص 247؛ هنری کربن، مکتب شیخی از حکمت الهی شیعی، ص 32؛ علی‌اکبر مهدی‌پور، اجساد جاویدان، ص 219؛ مرتضی مدرّسی چهاردهی، شیخیگری، بابیگری از نظر فلسفه، تاریخ و اجتماع، ص17؛ محمّد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج 6، ص 163؛ محمّد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادبا، الجزء الثانی، ص 207؛ مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت شهید ثالث، ص 147؛ درخشش خورشید ولایت در قزوین، ص 17 و 42؛ عبدالحسین شهیدی صالحی، «ولایت فقیه از دیدگاه شهید ثالث (محمّدتقی قزوینی برغانی)»، مجله حوزه، ش 56 و 57، ص 385؛ خیرالدّین الزرکلی، الأعلام، ج 6، ص 287؛ عمر رضا کحاله، معجم المولفین، ج 9، ص 134؛ محمّدحسن خان اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران)، ج 1، ص 195؛ ج 2، ص 629؛ سیّداحمد حسینی، التراث العربی المخطوط، ج 5، ص 29؛ ج 8، ص 34 و 292؛ ج 9، ص 186؛ ج 10، ص 113؛ ج 12، ص 435؛ حاجی میرزا کاشانی، نقطه الکاف، ص 144؛ اعتضادالسلطنه، فتنه باب، ص 175؛ ابوالقاسم‌‌‌‌‌خان ابراهیمی، فهرست کتب شیخ اجل اوحد مرحوم شیخ احمد احسایی و سایر مشایخ عظام اعلی‌الله مقامهم، ج 1، ص 196 و 71؛ ج 2، ص 476؛ مصطفی درایتی، فهرست‌واره دستنوشته‌ای ایران (دنا)، ج 1، ص 218؛ ج 4، ص 447 و 985 و 1277؛ ج 5، ص 812؛ ج 6، ص 1013؛ ج 7، ص 726، ج 8، ص 244، ج10، ص 288 و 291?‏.

- منبع نخستین این مقاله: حسین عسکری، «ماه شب‌ های‌ تار: آیت‌ الله شیخ محمّدتقی برغانی معروف به شهید ثالث»، روزنامه اطلاعات، سال 89، ش 26102، ضمیمه فرهنگی، ش 211، چهارشنبه 6 اسفند 1393، ص 6.