صدرالدین عصر 

آخوند ملاآقا حکمی قزوینی (1184 - 1285ق) فرزند ملا محمّدجعفر، از مدرّسان نامدار فلسفه و حکمت صدرایی و سرسلسله خاندان علمی حکمی است. آل‌ حکمی از خاندان‌های فلسفه و حکمت شیعه در شهر قزوین است که شاخه ای از آل‌ بَرَغانی به شمار می‌ رود. او در شهر قزوین مقدّمات علوم اسلامی را از عمویش شیخ محمّد ملایکه برغانی (م1200ق) فراگرفت. در آغاز جوانی برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت و نزد آخوند ملاعلی نوری (م1246ق) حکمت و فلسفه خواند. استادش که فهم فلسفی او را بسیار می‌ ستود، در سال های پایانی عمر، شاگردان فلسفه حوزه اصفهان را به کلاس درس او هدایت می‌ کرد.

در سال های پیش از 1228ق وقتی پسر عمویش شیخ محمّدصالح برغانی (م1271ق) مدرسه صالحیه را در قزوین تاسیس کرد، او مدرّس فلسفه و عرفان آن مدرسه شد و حدود پنجاه سال در آن به تدریس پرداخت. آقاعلی مدرّس زنوری (م1307ق)، حکیم آقا رضاقلی قزوینی، ملایوسف حکمی قزوینی (م حدود 1261ق) نوه ملا نعیما طالقانی صاحب کتاب اصل‌الاصول، زرّین تاج برغانی مشهور به قره العین (م1268ق)، شیخ محمّدتقی احسایی (م1275ق) فرزند بزرگ شیخ احمد احسایی، میرزا محمّد تنکابنی (م1325ق) نویسنده کتاب قصص‌ العلما و بنا به قول مشهور سیّدجمال الدین اسدآبادی (م1314ق) از شاگردان ملاآقا حکمی به شمار می‌روند. محمّدحسن خان اعتمادالسلطنه (م1313ق) وزیر انطباعات و دارالترجمه روزگار قاجار، درباره او نوشته است: «آخوند ملاآقای حکمی قزوینی از فحول فلاسفه اسلام است. خود بود. طالبین علوم عقلانیه از اقصی بلاد ایران به آستان وی می‌ رسیدند و می‌ بوسیدند.»

در سال 1240ق که رویایی جریان شیخیه و متشرّعه بالا گرفته بود، ملاآقا حکمی در کنار پسر عمویش شیخ محمّدتقی برغانی (م1263ق) مشهور به شهید ثالث، در شهر قزوین با شیخ احمد احسایی بنیانگذار مسلک شیخیه مناظره کرد که منجر به تکفیر احسایی شد. «السیر و السلوک» (نسخه دستنویس این کتاب عرفانی به شماره 5452 در کتابخانه بزرگ آیت‌الله مرعشی نجفی قم نگهداری می‌شود)، «رساله فی‌ حدوث العالم»، «شرح علی العرشیه» و «الحاشیه علی الاسفار الاربعه» از آثار فلسفی و عرفانی او است که همگی به زبان عربی نوشته شده است. استاد عبدالحسین شهیدی صالحی (م1393ش) در اوایل دهه هشتاد، نسخه دست نویس کتاب اخیر را جهت احیا و چاپ به علامه سیّدجلال‌الدین آشتیانی (م1384ش) سپرد اما به دلایل نامعلوم، چاپ آن میسر نشد.
ملاآقا حکمی حدود صد سال عمر کرد و با آن که در پایان عمر نابینا شده بود اما تدریس فلسفه و حکمت را هرگز رها نکرد. علامه آشتیانی درباره جایگاه علمی او می‌نویسد: «به عقیده حقیر، آخوند ملاآقا، خود از حیث احاطه به مبانی فکری ملاصدرا و تظلّع در حکمت الهی، در رتبه آخوند نوری و ملااسماعیل اصفهانی است.» شیخ احمد آل‌حکمی (م1335ق) مدرّس فلسفه و حکمت در حوزه علمیه قزوین و از روحانیون طرفدار مشروطه، فرزند ملاآقا حکمی است.

منابع: آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام‌الشیعه: الکرام البرره فی القرن الثالث بعد العشره، ج 1، ص 151؛ سیّدجلال‌الدین آشتیانی، مقدّمه الشواهد الربوبیه فی مناهج السلوکیه، ص 110؛ محمّدصالح برغانی، موسوعه البرغانی فی فقه‌الشیعه، ج 1، ص 16؛ دایرة‌المعارف تشیّع، ج 1، ص 15، 163؛ سیّدحسین مدرّسی طباطبایی، برگی از تاریخ قزوین، ص 100؛ سیّد محمّدعلی گلریز، مینودر یا باب الجنه قزوین، ج 1، ص 337؛ موسوعه مولّفی الامامیه، ج 1، ص 94؛ محمّدحسن خان اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، (چهل سال تاریخ ایران)، ج 1، ص 247.

- منبع نخستین این مقاله: حسین عسکری، «صدرالدین عصر: آخوند ملاآقا حکمی قزوینی»، روزنامه اطلاعات، سال 89، ش 26126، ضمیمه فرهنگی، ش 215، چهارشنبه 19 فروردین 1394، ص 3.