نماینده ساوجبلاغی نخستین دوره مجلس شورای ملّی

آقا سیّدمصطفی ­حسینی ­برغانی (1238 - 1310ش) فرزند سیّدعباس کبیر، نویسنده، شاعر و نماینده نخستین دوره مجلس شورای ملّی (مشروطیت) است. از او یک سفرنامه با عنوان «گوهر مقصود» و یک دیوان کوچک شعر باقی مانده است. شعر او متوسط و بیشتر در منقبت اهل ­بیت علیهم ­السلام است اما سفرنامه ­اش بسیار خواندنی است و گذشته از جنبه تاریخی در روشن کردن برخی زوایای تاریکِ تاریخ مشروطه­ خواهی ایرانیان در دوره استبداد صغیر (1326 - 1327ق) موثّر است و در زمینه آشنایی با عادات و آداب اجتماعی حدود صد سال پیش تهران و برخی دیگر از ولایات ایران، منبع مفیدی به شمار می ­رود. این کتاب در سال 1381ش به کوشش زهرا میرخانی (متولّد 1322ش) نوه سیّدمصطفی حسینی برغانی منتشر شده است.

سفرنامه گوهر مقصود، شرح گریزِ او پس از بمباران مجلس شورای ملّی به دستور محمّدعلی شاه (م­1303ش) ششمین پادشاه سلسله قاجاریه، به مشهد مقدّس است. در شهریور 1287ش پس از غائله بمباران، او که نماینده صنف سمساران از تهران و بنیانگذار انجمن اتحادیه اصناف بود، از ترس تعقیب ایادی محمّدعلی شاه، سی ­و­ چهار روز، خود را در خانه زندانی می­ کند و چون درمی ­یابد که در تهران امنیّت نخواهد داشت با گاری پُست به طور ناشناس به مشهد می ­گریزد؛ شهری که پیش از او آیت ­الله سیّدمحمّد طباطبایی (م­1299ش) را به آنجا تبعید کرده بودند.

دکتر سیّدعلی موسوی گرمارودی (متولّد 1320ش) شاعر و قرآن ­­پژوه، درباره نثر سفرنامه او می­نویسد: «سیّدمصطفی [حسینی برغانی] اگرچه ادیب نیست اما نثر او، در همان حال که نشان دهنده بی ­رمق شدن نثرهای مُطَنطَن [: سنگین و پیچیده] دوره قاجار و حرکت به سوی کمال رهایی و سادگی است، هنوز از ساختار نثر کلاسیک کاملاً رهایی نیافته است. او علاوه بر استفاده از شعر فارسی و عربی به سبک گلستان و کلیله و یا بهتر بگوییم به سبک منشآت قایم مقام و زنبیل فرهادمیرزا و منشآت امیرنظام گروسی، جای جای عنان نثر را به دست سَجع می ­سپارد. با وجود این، تنه اصلی نثر او در سراسر کتاب چنان بر ساده­ نویسی استوار است که اگر همان کتاب او در زمان تألیف، چاپ می ­شد شاید امروز ما، در کنار [سیّد محمّدعلی] جمالزاده (م­1376ش)، او را هم از آغازگران ساده ­نویسی می ­دانستیم.» 

سیّدمصطفی پس هفتاد­و­دو روز، در آبان 1287ش از مشهد به تهران بازگشت و غائله محمّدعلی شاه به پایان رسید امّا سیّدمصطفی به مجلس دوّم راه نیافت و ناگزیر همراه حاج­ عباس ­قلی تبریزی پدر مهندس مهدی بازرگان، نخستین کارخانه مدرن ایران را که یک کارخانه صابون ­پزی بود، در تهران بنا نهاد اما طولی نکشید که تنگ ­نظران در دهان عوام انداختند که این کارخانه در ساخت صابون از پیه خوک استفاده می­ کند! و کارخانه متوقّف شد. انتشار هفتگی نشریه «انجمن اصناف» در تهران، از فعالیت­ های فرهنگی سیّدمصطفی حسینی برغانی در سال 1325ق بود.

او در دوره حکومت رضاشاه پهلوی (م­1323ش) به دلیل حفظ عمامه ­اش به کربلا رفت اما در آنجا بیمار شد و پس از مدّتی در سال 1310ش درگذشت و در نجف ­اشرف به خاک سپرده شد. نام و تصویر سیّدمصطفی حسینی برغانی در کتاب­های تاریخ مشروطیّت از جمله در «تاریخ مشروطیت» نوشته احمد کسروی، «تاریخ بیداری ایرانیان» نوشته محمّد ناظم ­الاسلام کرمانی و «انقلاب ایران» نوشته ادوارد براون، در جمع نمایندگان مجلس اوّل آمده است. نام فرزندان او از سه همسر به این شرح است: دکتر سیّد ذبیح ­الله میرخانی معروف به شفاء الدله (م­1349ش)؛ مهندس سیّدمحمّد میرخانی (م­1366ش)، آیت ­الله حاج سیّداحمد میرخانی (م­1372ش)؛ سیّدجواد میرخانی (متولّد 1307ش).

منابع: علی موسوی گرمارودی، شرح مهربانی، صص 25- 33؛ یونس مروارید، از مشروطه تا جمهوری، ج 1، ص 53؛ عطاءالله فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملّی از آغاز مشروطیت تا دوره بیست ­و چهار قانونگذاری، ص 7؛ منوچهر نظری، رجال پارلمانی ایران، ص 450؛ آینه میراث، ش 17، ص 22؛ سیّدمصطفی تهرانی (میرخانی)، سفرنامه گوهر مقصود، ص 14، 31؛ یحیی دولت ­آبادی، حیات یحیی، ج 2 ص 136؛ سیّداحمد میرخانی، آیات­ الاحکام، ج 2، ص 5.

- نشر نخست این مقاله در: حسین عسکری، «میرخانی، سیّدمصطفی»، دایره المعارف تشیّع، ج 15، تهران: موسسه انتشارات حکمت، 1394، ص 572.