در محضر منتظرانی متفاوت و متوقف

دکتر حکمت اله ملاصالحی

استاد دانشگاه تهران و عضو هیأت امنای بنیاد ایران شناسی

در لایه‌های زیرین و نهانگاه‌های تاریخ، چه خبر است و چه سنّت‌ها و باورها و تجربه‌های زیسته‌ای نیرومند، مرموز و مخفیانه در کارند؛ هیچ نمی‌دانیم. روایت‌ها چه می‌کنند! باورها مخفیانه در نهانگاه‌های تاریخ و لایه‌های زیرین هستی ما چه در سر دارند و چگونه فعالند و هر بار که سر برکشیده و برآمده‌اند؛ گستره و دامنه تبعات و پیامدشان، میراث دیرینه و دیرپایشان در تاریخ چگونه بوده است و چگونه خواهد بود؛ ردیابی و رصد تاریخی‌شان، پیشگیری یا پیش‌بینی‌شان، اثرات و تبعات و پیامدهای مثبت و منفی‌شان بر روان و رفتار و نحوه بودن و حضور انسان در جهان، آنقدر آسان هم نبوده و نیست و نخواهد بود که گمان برده‌ایم.

گاه همان چیزی که سخت مورد تردید و یا انکار و حتی امکان و انتظار برآمدنش مورد تمسخر ما بوده است؛ چنان غافلگیرمان کرده است؛ برآمدنش چنان تسخیرمان کرده است؛ چنان ذهن و فکر و عقل و فهم ما را دور زده است؛ چنان تاریخ و زمان تاریخی را درنوردیده است که تیرش در کمان اندیشه و گمان ذهنمان درنمی‌گنجیده است. تاریخ پر از خلاف آمدهای عرف و گرانبار از رخدادهای خارق عادت و اتفاقات ناسازوار است. اصلاً برآمدن انسان و حضور تاریخی و تاریخمند انسان روی پوسته نازک و ظریف غبار کیهانی زمین، افکنده در میان صدها و صدها میلیارد غبار کیهانی دیگر از صدر تا ذیل از دیرینه‌ترین روزگاران تا روزگار ما، خلاف آمد عرف و یکسر ناسازواری بوده است و یکسر خرق عادت. یکسر پارادوکس و یکسر پارادوکس‌گون و پارادوکس‌وار. یکسر خرق طبیعت و خرق جغرافیای طبیعی و گذار از قلمرو جغرافیای طبیعی به سپهر جغرافیایی از نوع دیگر. جغرافیایی گرانبار از تضاد و تقابل و تعامل ذهن‌ها و فکرها و عقل‌ها و فهم‌ها و وهم‌ها. جغرافیای بغایت پوینده و پویا و پرتنش و پرکشمکش و پرتناقض و معارضه‌خیز و خونبار و خطرخیز و شعله‌بیز و زلزله‌خیز و خطرناک و غم‌بار و غم‌انگیز. جعرافیای طبیعی، جغرافیای سازگاریست.

«حیات طبیعی» این چنین در بستر سازگاری مستمر در یک فرایند و فرگشت و دگرگشت دیرینه و دیرپا روی پوسته نازک سیاره زمین تداوم داشته است. جغرافیای تاریخی جامعه و جهان بشری ما نیز روی پوسته نازک همین جغرافیای طبیعی و امکاناتی که جغرافیای طبیعی در اختیار انسان قرار می‌داده تکون و تشکّل پذیرفته و پاییده است. جغرافیایی گرانبار از سازگاری‌ها و ناسازگاری‌ها و ناسازواری‌ها.

باری دوشنبه روزی خردادی و بهاری به پیشنهاد دوست معزز و گرانقدرم جناب آقای دکتر رستم فلاح که هم در مقام نظر هم در میدان عمل، فیلسوف اخلاقند و جانی آراسته به اوصاف و ادب و آداب و اخلاق نیک زیستن و در همصحبتی و همسفری از بهترینان، به دیدار کسانی رفتیم که از کسان معمول و متعارف نیستند. به دیدار انسان‌هایی که اهل توقف، هم در مفهوم هم به مصداق هستند. روستای جدیدالتأسیسی که ساکنان کم شمارش را روایات شیعه در وصف ظهور امام زمان و شمار یارانی که از طالقان در رکاب او حضور خواهند یافت؛ از شهر تبریز به شهرستان طالقان کشانده است و در شهرستان طالقان در انتظار ظهور امام موعود سکنی گزیده‌اند. در وصف و معرفی اهل توقف، دوست معزز و گرانقدر ما آقای دکتر حسین عسکری در ذیل عنوان «روستای ایستا» که تعبیر بامسمائی هم است؛ با قلم توانایشان به تفصیل سخن گفته‌اند. هوشمندانه و مورخانه هم قلم زده‌اند. کتابی خواندنی با نثری شیوا و روان.

هرچند بارها از کنار روستا گذر کرده و گذشته بودم لیکن فرصت دیدار هیچگاه دست نداده بود؛ این بار فرصت دست داد و به پیشنهاد و به اتفاق دوست گرانقدرم آقای دکتر رستم فلاح به دیدار منتظران امام موعود رفتیم. وقتی وارد روستا می‌شوی هم محیط و نحوه زندگی ساکنان، هم فضای روستا را متفاوت از روستانشینان و روستاهای پیرامون می‌بینی و احساس می‌کنی. میهمانِ میزبانانی متفاوت می‌شوی که همه مردانند و زنان در پرده و پرده‌نشین و غایب از نظر. میزبانانی نه چندان متعارف و معمولی. زیست سبک و ساده و پیراسته‌شان از انواع و اطوار افزون‌خواهی‌ها و رفاه‌طلبی‌ها و تجمل‌گرایی‌های افسارگسیخته و مصرف‌زدگی تهوع‌آور و آلوده به انواع و اطوار اسراف زدگی بیمارگون و تنفس زیر تل‌های عظیم زباله‌های متعفن و مسموم؛ لحظاتی که در آنجا هستی احساس خوش داری و آرامی و آسوده‌خاطر از مشغله‌های روزینه. واقعاً لحظاتی احساس می‌کنی کمی و اندکی از زیر آوار سنگین تاریخ و زمان تاریخی بیرون جسته‌ای. زمان تاریخی را متوقف کرده‌ای. اتفاقاً حس راستین انتظار به ظهور موعود همین است. وقتی با ابدیت نسبت برقرار می‌کنی؛ زمان تاریخی نزد تو در برابر نسبت تو با ابدیت رنگ می‌بازد. برای منتظران راستین هماره ظهور نزدیک است. چون از چشم ابدیت و با چشم ابدیت ظهور را می‌بینند. تجربه می‌کنند. ممکن است بگویید پس چرا عملاً اتفاق نمی‌افتد.

اتفاقاً عملاً در تاریخ اتفاق افتاده است و بارها و بارها هم اتفاق افتاده است. خلاف آمد عرف تاریخ را ببینید؛ نه تنها کم نبوده‌اند که بسیار بوده‌اند منتطرانی که به هنگام ظهور موعود و خیزش و رستاخیز عظیم معنوی که در مرزهای گذار تاریخی از دوره‌ای به دوره دیگر اتفاق افتاده؛ انکارش کرده‌اند. انکارش کرده‌اند؛ چون دچار تناقض می شده‌اند؛ یا می‌باید خود را و باور به انتطار و در انتظار ظهور موعود را برای همیشه به کناری نهند و انکارش کنند و یا به موعودی که ظهور کرده است و گواه حضورش هستند؛ ایمان بیاورند! چنین است خلاف آمد عرف تاریخ! چنین است حضور رازآمیز و ناسازوار و خلاف آمد عرف انسان روی پوسته نازک، سرد، ظریف و شکننده غبار کیهانی زمین، چونان هستنده‌ای تاریخمند. چنین است جغرافیای پرچین و شکن و پیچیده و پرتناقض و تضاد جامعه و جهان بشری ما. تاریخی که با اندیشه و باور به انتظار و مراتب و سویه‌های گونه‌گون انتظار چنان سخت و ستبر گره خورده است و چنان گسست‌ناپذیر درتنیده است که هر سرِ تلاشی را به انگیزه و در اندیشه حذف و انکارش به سنگ و صخره می‌کوبد. به سنگ و صخره می‌کوبد؛ چون انسان وجودیست منتظر. منتظرانه زندگی می‌کند. زیست انسانی او منتظرانه است. البته و صد البته انتظار، هم مراتبی دارد هم انواعی و اطواری. اتفاقاً انتظار به موعود یا موعود‌هایی که روزی خواهند آمد و جامعه و جهان بشری را از بند دروغ و ستم و شرارت و سنگدلی و شقاوت و سیادت نیروهای اهریمنی آزاد خواهند کرد، انتظاری نیکو و باوری عمیقاً اخلاقی و آرمانی عمیقاً معنوی‌ست. فارغ از افسانه پردازی‌های عامدانه و عامیانه و خرافه باوری و وهمیات ضخیمی که اغلب با حسی از انتقام جویی و خشونت و شرارت و قساوت ورزی‌های بیمارگون و مالیخولیایی همراه شده است و مردود است؛ اصل انتظار و امید و باور و حرکت و عزیمت و مجاهدت و مساعدت برای و به ‌سوی تحقّق جامعه و جهانی اخلاقی‌تر و معنوی‌تر و دادگرانه‌تر و دادورزانه‌تر به رهبری انسان‌هایی که به راستی حامل پیام و مژده غیبی و آن سویی هستند و مژده و ارمغان از آن سو به این سو آورده‌اند؛ اصلی نیکو و اصیل و گوهرین است و پرمایه و غنی از حس نیکخواهی و اخلاق نیک زیستن؛ به ویژه در زمانه‌ای که برای آغازین بار به طرز انسانشمول و سنگین و سهگمین صدای درهم شکستن ستون فقرات وجود انسان زیر فشار آوارهای سنگین تاریخ و زمان تاریخی در همه جای سیاره زمین در همه جامعه‌ها و در میان همه جمعیت‌های میلیاردی سیاره زمین شنیده می‌شود. در غروبگاه چنین عصری و در عُسرت غم‌انگیز و غیبت حاملان و عاملان و غایبان عالم غیب و قدس، تابیدن و تابش برق‌های غیبی و بیدار و حساس و هشیار شدن انسان به گوهر ازلی وجود خویش و انتظار زیستن و باور و ایمان به تحقّق جامعه و جهانی اخلاقی‌تر و معنوی‌تر و زیستی همدلانه‌تر و صمیمانه‌تر، فکر و فعل و عملی اخلاقی و عمیقاً معنویست. جامعه و جهان ما تا خِرخِره گرفتار خشم و قهر و شرارت و خشونت و انتقام جویی‌های افسار گسیخته است و دستش به نسل‌کشی‌های گسترده و جاری کردن و ریختن خون جمعیت‌های پرشمار انسانی گناهشان زادن و زیستن و معاصرت در چنین عصری کابوسناک بوده؛ آلوده است و انبان ذهن و فکرش و انبارهای نظامی‌اش پر از انواع سلاح‌های هسته‌ای و میکروبی و شیمیایی! شرارت‌های اهریمنی و انتقام‌جویی‌های دجالی خود را با نقاب انتظار به موعود و به نام مدینه فاضله و آرمان¬شهر موهوم پنهان نکنیم.

 انتظار اصیل و راستین به موعود، باور به سر برکشیدن و بیدار شدن حسی همدلانه‌تر و باور و پایبندی به زیستی ساده‌تر و صمیمانه‌تر و زیست اقلیم و عالمی اخلاقی‌تر و معنوی‌تر و نوع دوستانه‌تر و سبک و ساده‌تر در جان و وجدان و روان و رفتار آدمیان در مقیاسی کلان و انسانشمول است. چنین درخشش‌ها و برق‌ها و بارقه‌های غیبی و قدسی را بارها در تاریخ زیسته و تجربه کرده ایم. چرا باز فکر می‌کنیم دگربار هم نمی‌شود تجربه کرد؟ اتفاقاً هرجا و هرگاه که برق ابدیت بر جان ما درخشیده است؛ هرجا و هرگاه حسی از ابدیت در جان ما خیزش و ریزش کرده است و بیدار شده است تاریخ و زمان تاریخی و گذشته و آینده تاریخی در آن لحظه و در آن، «آنِ» تجربه ما از ابدیت، از امر جاودانه، از زمان اکرانه به تعبیر ایرانیان باستان (آیین زروانی) ظهور و حضور غیب را نزدیک و در دست دیده‌ایم.

تصادفی نیست که از زبان منتظران به موعود شنیده‌ایم و می‌شنویم ظهور نزدیک است. این قلم هم هر بار به محصر مبارک مادر گرانقدر و معزز متشرف می‌شوم می‌فرمایند فرزندم تردید نداشته باش که ظهور نزدیک است. در تراز و ترازوی ابدیت همه چیز این عالم خُرد و نزدیک است. درنگ و لحظه‌ای بیش نیست. قصه جوانمردان اصحاب کهف را در قرآن ببینید: «وَتَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ تَزَاوَرُ عَنْ کَهْفِهِمْ ذَاتَ الْیَمِینِ وَإِذَا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ وَهُمْ فِی فَجْوَةٍ مِنْهُ ذَلِکَ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِیًّا مُرْشِدًا: و خورشید را مى‌بینى که چون برمى‌آید، از غارشان به جانب راست میل مى‌کند و چون غروب کند ایشان را واگذارد و به چپ گردد. و آنان در صحنه غارند. و این از آیات خداست. هر که را خدا هدایت کند هدایت یافته است و هر که را گمراه سازد هرگز کارسازى راهنما براى او نخواهى یافت» (سوره کهف / 17).

انسان عالم مدرن «دوران گرفته» ترین و زمان گیر و زمان زده‌ترین انسان همه روزگارانی‌ست که از سر گذرانده‌ایم. تمدن دوره جدید تاریخی‌ترین و تاریخ مدارترین همه تمدن‌ها در تاریخ بشر است که تجربه می‌کنیم. تمدنی که روی آوار ساختار سنّت‌ها و باورها و ارزش‌های دیرینه و دیرپای فروپاشیده موزه‌های عالم مدرنش را بنیاد نهاده است. آرمان انتظار و باور به موعود هم روزگار غربت و عُسرتش را از سر می‌گذراند. البته برای آنها که همچنان با تاریخ باطنی و با باطن تاریخ نسبت دارند و احساس می‌کنند به سرچشمه متصل هستند؛ ظهور را نزدیک می‌بینند و نزدیک احساس می‌کنند. نزدیک احساس می‌کنند و می‌بینند چون زمان در نسبت با ابدیت در ترازوی ابدیت رنگ می‌بازد. قطره‌ای می‌شود محو در دریای بیکران ابدیت در اکرانگی. لازمه نسبت با غیبب با باطن و سرچشمه هستی با باطن و سرچشمه رخدادها، صورت‌ها و شکل‌ها و ساختارهای متغیر و ناپایدار جهان به معنی الاعم و تاریخ به معنی الاخص رنگ باختن و خُرد شدن و خُرد دیدن زمان است و زمان‌مندی صورت‌ها و ساختارها و شکل‌ها و رخدادها! آنها که منتظرند و از نزدیک بودن ظهوری که اتفاق نیفتاده است و هر آن خواهد افتاد؛ سخن می‌گویند؛ دروغ نمی‌گویند. توهم نمی‌ورزند. ماهیت نسبت با غیب با باطن و اتصال به سرچشمه هستی چنین است. لازمه فراز آمدن بر زمان تاریخی چنین است. البته آنها که باور دارند و چنین باوری تجریه زیسته آنهاست. آنها بیرون از چنین باورهایی زندگی می‌کنند اینها همه برایشان لقلقه زبان است و بیرون از حیث تاریخی و زمان تاریخی و تاریخیگیری افسارگسیخته عالم مدرن چیزی را نمی‌بینند.

و اما و صد اما تناقضی که هر بار منتظران در تاریخ با موعودی منتظر ظهورش بوده‌اند و آمده است و کم نبوده‌اند که بسیار هم بوده‌اند منتطرانی که انکارش کرده‌اند. اینچنین مانی را منتطرانش انکار کردند به دیوار آویختند و این عیسی مسیح را یهودیان منتطر به دار آویختند! و اینچنین امپراطور همان امپراطوری که فرماندارش در اورشلیم و سرزمین فلسطین نبوی، پیلاتیس فرماندار هم که فرمان به دار آویختن او را صادر کرده بود؛ در کمتر چهار سده بعد با صدور فرمانی مسحیت را دین رسمی امپراطوری اعلام کرد. خلاف آمد عرف تاریخ را ببینید! آن مژده‌های خوش مسیحایی که «اونگلیو (Ευγγε"λιο)» به زبان یونانی یعنی مژده خوش بود سر از قرون وسطای قهر و خشونت و جزم و تعصب کلیسای پاپ‌های اعظم هم برکشید! ناسازواری‌های تاریخ را ببینید.

گمان بریم و فرض کنیم؛ موعودی منتظران هر صبح و شام دعای حرج و فرج ظهورش را از گلدسته‌های مساجد پخش می‌کنند‌؛ ظهور کرده است و ارمغان سخن و مژده خوش پیامی که از عالم غیب و قدس برای ما آورده است به ما می‌گوید: من نیامده‌ام که خون بریزم، نیامده‌ام که انتقام بگیرم، نیامده‌ام طرد و تکفیر کنم. نیامده ام شما را فرقه، فرقه کنم و فرقه ببینم. نیامده‌ام معابد پرشکوه بپا کنم. آمده‌ام که به شما بگوییم شما خود معبد خدایید. درهای معبد جانتان را صمیمانه و سخاوتمندانه و گشاده دست و گشاده رو به‌ روی هم بگشایید. ناقه طبیعت خدا را از آب چشمه‌های زلال خدا دریغ نکنید. حرمت روز جمعه و شنبه و یک شنبه را چونان روز خدا پاس بدارید. آن روز را با خدا سرکنید نه با تاریخ. ساده زندگی کنید. طبیعت خدا را زباله دانی نکنید. چشمه‌های زلال طبیعت خدا را مسموم نکنید. نیکخواه هم باشید. روحتان را ارزان به اهریمن نفروشید. درست و راست و نیک زیستن را قربانی موفقیت نکنید. موفقیت را در نیک و راست و درست زیستن تجربه کنید. پاکیزه و سبک و ساده و عادلانه زندگی کنید. و صدها و صدها مژده دیگر از این دست و از این جنس که عامیانه و ساده و بدیهی و آشنا به گوش و به هوش می‌آیند؛ مواجهه و رفتار منتظران به فرض با موعودی که اینک آنها را مخاطب قرار داده است چگونه می‌بود!؟

1403/3/31 هجری خورشیدی

غیر از این، نه دنیا داری نه آخرت، چون که در سوئیس هم بیگانه ای 

  دکتر محمود مصدق (نوه دکتر محمد مصدق و عضو هیأت امنای قلعه احمدآباد مصدق در شهرستان نظرآباد استان البرز) روز چهارشنبه 14 شهریور 1403 درگذشت. او که فوق تخصص زنان و ناباروری بود تا پایان عمر در ایران زندگی کرد. این سوگ را به خانواده محترم آن مرحوم تسلیت عرض می کنم.

دکتر محمد مصدق (درگذشت 14 اسفند 1345) در 10 فروردین 1339 از تبعیدگاه سپس مدفنش روستای احمدآباد، نامه ای کوتاه به نوه اش دکتر محمود نوشته که برگی از تاریخ استان البرز است.  در آن زمان مصدق جوان، دانشجوی پزشکی در کشور سوئیس بود. فراز پایانی نامه، پیوند عاطفی این پدر بزرگ و نوه و همچنین نگاه دکتر مصدق به وطن را روایت می کند: «...غیر از این، نه دنیا داری نه آخرت، چون که در سوئیس هم بیگانه ای.» این نامه به کوشش دکتر محمد ترکمان در صفحه 282 کتاب «نامه های دکتر محمد مصدق» منتشر شده است.

در آزادگی شادروان دکتر محمود مصدق همین بس که 18 روز پیش از مرگش در دادگاه رسیدگی به دعوی بیش از 402 هزار نفر از شهروندان ایران از عوامل کودتای 28 امرداد سال 1332 (دولت ایالات متحده آمریکا، وزارت خارجه ایالات متحده، بانک مرکزی ایالات متحده، آژانس مرکزی ایالات متحده، وزارت خزانه‌داری ایالات متحده آمریکا، مجلس نمایندگان ایالات متحده آمریکا، فدرال رزرو) شجاعانه گفت: «استدعا دارم بر اساس قانون و قواعد بین‌المللی و داخلی حکمی را صادر فرمایید تا جبران خسارات عظیم مردم شریف ایران ناشی از ساقط کردن دولت مردمی و قانونی آن‌ها و خسارات عظیم تحمیل 25 سال اختناق، غارت و چپاول منابع ایران عزیز، تألمات وارده بر خانواده هزاران شهید در طول 25 سال مبارزه با طاغوت، زندان و شکنجه‌های جسمی و روحی وارده بر مبارزان و آزادی خواهان ایرانی باشد، از جمله سه سال زندان انفرادی مرحوم دکتر محمد مصدق در بی دادگاه محمدرضا پهلوی در کهولت سن که از بغض و کینه شاه بی‌کفایت و اربابان وی از حریت و آزادگی مرحوم مصدق و خارج نمودن منابع نفت ایران از دست استعمارگر انگلستان، ولو این که با کودتای آمریکایی و انگلیسی مجدداً بر نفت ایران مسلط شدند، سپس تبعید او به روستای احمدآباد و جلوگیری از اجرای وصیت مرحوم برای خاک سپاری در محل مورد نظرش می‌باشد.»

روانشان شاد و قرین رحمت الهی باد

حسین عسکری

14 شهریور 1403

_________________________

متن نامه پدربزرگ به نوه

احمدآباد - 10 فروردین ماه 1339

محمود جون عزیزم!

اگر تو اوستا هستی من از تو اوستاترم، میدانی چه می کنم؟ به پاپولا می گویم پول برایت نفرستد تا مجبور شوی برای پول حرکت کنی و نتیجه این بشود که ما هم تو را ببینیم. اگر می خواهی در اروپا زندگی کنی و پاپولا هم همیشه برایت پول بفرستد، این رویه بد نیست، البته خوب هم نیست ولی اگر بخواهی در ایران زندگی کنی، هرچند وقت، یک بار باید دیدنی از اهل وطن بکنی و به روحیه این مردم آشنا شوی و تحصیلاتی که کرده ای به نفع مردم بکار ببری. امیدوارم که امتحانات خود را بخوبی خاتمه دهی و چند ماهی به ایران بیایی که غیر از این، نه دنیا داری نه آخرت، چون که در سوئیس هم بیگانه ای.

تبعیدگاه و مدفن دکتر محمد مصدق (قلعه احمدآباد، شهرستان نظرآباد، استان البرز)

دکتر محمود مصدق در دادگاه کودتای 28 امرداد 1332، تهران، 28 امرداد 1403

صفحه دکتر محمود مصدق در وب سایت نظام پژشکی ایران

در کنار برادران برغانی در کربلا

خوشبختانه توفیق دست داد یک روز پس از اربعین، 24 ساعته به زیارت عتبات مقدس در کشور عراق (کاظمین، کربلا و نجف اشرف) مشرف شدم. سفری گرم و گیرا و خاطره انگیز بود. حوالی اذان صبح در سحرگاه سه شنبه 6 شهریور 1403 با کمک دوستم حسین آقا اکبریان، نزدیک ضریح امام حسین علیه السلام و مقبره حبیب بن مظاهر در محلی که در گذشته به «ایوان بالاسر یا ایوان رأس الحسین» مشهور بوده، مزار دو عالم البرزی یعنی «شیخ محمدصالح برغانی» و «شیخ محمدعلی (علی) برغانی» را پیدا کردم و لحظاتی مشتاقانه در کنارشان بودم.

شیخ محمدصالح برغانی را به جهت تاسیس یک مدرسه علمیه مهم و اثرگذار به نام «صالحیه» در شهر قزوین و سیصد اثر مکتوب چاپ نشده و دست نویس می‌شناسیم. فقیه و مفسر آگاه که همزمان با حکومت فتحعلی شاه قاجار به همراه گروهی از روحانیون سیاسی از جمله استادش سید مجاهد در جنگ دوم ایران و روس حاضر شد. در آن سفر جهادی، محمد میرزا فرزند عباس میرزا نایب السلطنه (محمد شاه بعدی) وظیفه داشت سجاده او را به هنگام نماز آماده کند. گفته می‌شود ملا محمدصالح برغانی و دیگر استادان مدرسه صالحیه، درباره مسائل روز، دیدگاه های نوگرایانه ای داشتند که از آن موارد می‌توان به فتوای عدم حرمت حلق لحیه (ریش تراشی) و حلیت موسیقی و دیگر مسائل نوپدید اشاره کرد. ترور وحشتناک و سوگناک برادرش شیخ محمدتقی برغانی مشهور به شهید ثالث در سال 1263 قمری توسط بابیان و نقش احتمالی دخترش زرین تاج برغانی مشهور به قرة العین، چنان وی را آزرده ساخت که نتوانست در قزوین بماند و راهی کربلا شد و تا ایست قلبی در حرم حسینی، در آن شهر به تدریس و تالیف پرداخت. یکی از آثار عربی ملا محمدصالح به نام «موسوعة البرغانی فی فقه الشیعه» - که مجموعه چهارده جلدی در فقه استدلالی شیعه است - در پاییز 1382 خورشیدی تحسین مقام معظم رهبری را برانگیخت.

شیخ محمدعلی برغانی دیگر عالم البرزی مدفون در حرم حسینی است. فقیه و عارف روزگار قاجاریه که در ماجرای درگیری نظری و عملی شیخیه و متشرعه، تلاش بر میانجی‌گری داشت و از استادش شیخ احمد احسایی خواست رساله‌ای در تعدیل دیدگاهش بنویسد. او مشهورترین شاگرد ملا حسین قلی همدانی در عرفان و اخلاق است. سومین برادر برغانی یعنی شهید ثالث هم وصیت کرده بود در حرم حسینی به خاک سپرده شود اما به جهت آشکار شدن پیکر سالم و امانی‌اش پس از گذشت 17 سال، قزوینی ها مانع از انتقال آن به شهر کربلا شدند؛ چون او را «قدیس»، «شهید سوم فقاهت شیعه» و در ردیف «اجساد جاویدان» می دانستند.

قرار است به زودی به همت حوزه علمیه استان البرز، «کنگره شهید صالح» در شهر کرج برگزار شود تا از زندگی، زمانه و آثار شیخ محمدصالح و برادرش شیخ محمدتقی برغانی بیشتر گفته و نوشته شود. روانشان شاد.

حسین عسکری

11 شهریور 1403  

گفت و گوی انتقادی درباره مواجهه شبکه البرز با تنوع فرهنگی و زبانی ایران کوچک

 فروردین 1403

با یادداشت هایی از:

دکتر حکمت اله ملاصالحی (استاد دانشگاه تهران و عضو هیأت امنای بنیاد ایران شناسی)، دکتر حسین عسکری (نویسنده و البرزپژوه)، حمیدرضا آقایی (معلم و پژوهشگر فرهنگ مردم)، محمد اکبرزاده (فعال فرهنگی)، زکریا مهرور (نویسنده و البرزپژوه)، مهندس علی فلاح (فعال اجتماعی)، محمود نجفی (فعال فرهنگی)، مهندس میثم اعتمادی صدر (فعال فرهنگی)، رضا فرخ‌نژاد (مدیرکل صدا و سیمای استان البرز).  

این گفت و گو همچنان ادامه دارد. وبلاگ و کانال البرزپژوهی آمادگی دارد دیدگاه های مخاطبان گرامی و مسئولان اداره کل صدا و سیمای البرز درباره این یادداشت ها را بازتاب دهد.

________________________________

نگاه تقلیل گرایانه «اُرُسی» شبکه البرز

حسین عسکری

یکی دو هفته است به ابتکار شبکه البرز، دو مجری آقا و خانم جداگانه از ساعت 15:45 تا 24 در 9 بخش 15 دقیقه‌ای با عنوان «اُرُسی»، آنتن زنده شبکه البرز را در اختیار می‌گیرند و با گویش کرجی (گویش غالب اهالی بخش کوهستانی البرز) با مخاطبان و میهمانان خود سخن می‌گویند. در نگاه اول، «ارسی» با این سر و شکل، جذاب و ابتکاری جلوه می‌کند اما وجه آسیب‌زای آن یعنی «نادیده گرفتن تنوع و تکثر گویش های بومیان» و «فروکاستن گویش‌های بومی و محلی به گویش بخشی از گستره جغرافیایی استان البرز» می‌تواند در کوتاه مدت به ایجاد گسست‌های فرهنگی، وقوع تکانه‌های محلی و قوم گرایانه، گریز از مرکز و عملاً حذف فرهنگ و گویش بومیان شهرستان های اشتهارد، ساوجبلاغ، نظرآباد، چهارباغ و بخش هایی از شهرستان های کرج و فردیس از قاب شبکه البرز منجر شود. آن موقع است که شبکه البرز به عنوان رسانه ملی، مرجعیت و مقبولیت خود نزد بینندگان بومی و غیر بومی‌اش را از دست خواهد داد.

بومیان استان البرز عمدتاً به چهار گویش «کرجی - طالقانی»، «تاتی اشتهاردی»، «ترکی ساوجبلاغی» و «کردی البرزی» سخن می‌گویند. اگر زبان و گویش‌های مهاجران را به این مجموعه گویش های بومی اضافه کنیم، استان البرز تحقیقاً به هر زبان و گویش موجود در حوزه سرزمینی ایران گویـِشوَر خواهد داشت. ای کاش اتاق فکر اداره کل صدا و سیمای البرز پس از مشورت با کارشناسان خبره و دلسوز فرهنگی، جامعه شناسان و البرز پژوهان و بررسی روشمند زوایای مختلف و آثار کوتاه مدت و بلند مدت این نگاه تقلیل گرایانه به فرهنگ و گویش‌های بومی البرز، مبادرت به پخش «ارسی» می‌کرد. البته الان هم خیلی دیر نشده، لطفاً در پخش این شکلی «ارسی» تجدید نظر کنید.

5 آبان 1402

________________________________

ضرورت نگاه نوین گویش شناسانه اجتماعی به زبان شهروندان کرج

حمیدرضا آقایی

معلم و پژوهشگر فرهنگ مردم

از نگرش‌‌های جدی حالِ حاکم بر زبان‌شناسیِ اجتماعی یا دقیق‌تر گویش‌شناسی اجتماعی، توجه به تنوع زبانی و الگوهای متنوع گفتار به ویژه در شهرهای مهاجر پذیر و چند فرهنگی با ریشه‌های متفاوت نژادیِ گویشوران است، و دیگر چون گذشته بر تحلیل‌های سنتیِ گویش‌شناسیِ تاریخی و توصیف زبان و گفتارِ گویشوران بومی یا محافظه‌کارترین صورت‌های گفتار متمرکز نیست. و به جامعه، طبقه، جنسیت، قومیت و مذهب گروه‌های اجتماعی گویشوران توجه دارد. به تعبیر ساده‌تر، به‌جای توجه و جست و جوی ریشه‌های تاریخی و گذشت? لغوی زبانی، به زبان و گویش‌های اجتماع و بافت جمعیتی شهر معطوف شده است و زبان را در بستر جامعه تعریف و جست و جو می‌کند، این روش‌شناسی یا متدولوژی به «گویش‌شناسیِ شهری» نیز شهرت دارد. نمون? کاربرد این گویش‌شناسی؛ در پژوهش یکی از زبان شناسان به‌کار رفته که در پژوهشی، جمعیت مهاجرِ ایتالیایی و یونانی کلان‌شهر سیدنی استرالیا را عامل برخی از تغییرات رخ داده در زبانِ انگلیسی دانست (رستم‌بیک تفرشی 1399- ص 89). چنین نگرشی در بیشتر آثار و تألیفات حوز? گویش‌شناسی کرج و فرهنگ آن کم‌رنگ یا غایب است و بیشتر پژوهش‌ها نگاهی تاریخی و فقه‌الغوی به زبان داشته‌اند. لذا، با توجه به رشد شتابان جمعیت مهاجر کرج و تغییرات اساسی گویشی در مجاورت با پایتخت و تاثیر رسانه‌ها در چند ده? اخیر ضرورت دارد در آینده ویژگی‌های زبانی امروزین و حالِ این کلان شهرِ رنگین کمانیِ اقوام مورد پژوهش و بررسی جدی‌تری قرار گیرد.

منبع: رویکردهای نظری در پژوهش‌های گویشی، آتوسا رستم‌بیک تفرشی، 1399, تهران؛ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

15 فروردین، 1403، کرج

________________________________

نقدی بر مواجهه یک سویه شبکه البرز با تنوع فرهنگی و زبانی ایران کوچک

نامه سرگشاده محمد اکبرزاده

فعال فرهنگی

برادر عزیزم جناب آقای دکتر حسین عسکری

سلام علیکم. چند وقتی است، دغدغه ای مهم ذهنم را درگیر کرده و آن هم مربوط به شبکه استانی البرز می باشد. جنابعالی از همه ما بهتر و بیشتر در حوزه پژوهش به موضوعات فرهنگی و هویتی این استان واقفید. استانی که از همه اقوام ایران عزیز از سالیان دور به آن مهاجرت کرده و در شهرها و روستاهای آن ساکن شده اند. به همین جهت، این تنوع و تکثر، بهانه ای شده تا کرج و البرز را «ایران کوچک» به شمار آورند. حال که این استان عزیز، چنین تنوع و ظرفیت زبانی و فرهنگی را در خود جای داده، آیا برازنده و شایسته اقوام و فرهنگ هایی که در آن زندگی می کنند این نیست که در رسانه تصویری استانی از این بخش میلیونی البرزیان و البرزنشینان، برنامه ای - هر چند کوتاه و گذرا - تولید و پخش شود؟ چندی پیش، این گله مندی را به اتفاق یکی از دوستان به استحضار آقای شمس آرا (قائم مقام مدیرکل صدا و سیمای استان البرز) رساندم. از کیفیت پایین و ضعیف پخش شبکه استانی شکایتی نداریم که آن هم مهم و عنصر کارآمدی در جذب مخاطب است، ولی بیشتر به محتوای برنامه های شبکه استانی انتقاد داریم. به عنوان مثال در یک نظرسنجی سرانگشتی که از سلیقه های مختلف فرهنگی البرز انجام دادم، همین برنامه زنده و پرتکرار «اُرسی» که صدر تا ذیل آن با لهجه کرجی (گویش روستاهای جاده چالوس) تولید و پخش می شود و عبارت محلی «چی مینی...» در آن تکرار می شود، محتوای جذاب، فراگیر و فرهنگ سازی در بین دیگر بومیان پرشمار البرز و خیل عظیم مهاجران ندارد. دوستان انتقاد دارند شبکه البرز به مثابه بخشی از رسانه ملی، سزاوار نیست که یادی هم از فرهنگ و گویش دیگر بومیان و اقوام مختلف استان بکند؟ مگر در استان البرز (ایران کوچک) فقط یک گویش وجود دارد و دیگر هیچ؟ مگر نه اینکه، جا انداختن «گویش رسمی برای البرز» با «شیوه تکرار هر روزه» برای استانمان البرز با این تنوع و گستردگی فرهنگی، تکاپویی خطرناک و ضد فرهنگی است؟ دقت کنید به تعداد و محل ارسال پیامک های برنامه ارسی، که گویای همین پوشش اندک گستره جغرافیایی مخاطبانش است.

چرا شما و دیگر فعالان فرهنگی، البرز پژوهان و دلسوزان فرهنگ و تاریخ البرز، از تولید محتواهای یک سویه و تک مخاطب شبکه البرز انتقاد نمی کنید؟ مگر استان ما از جهت موضوعات علمی، صنعتی، تحقیقاتی، تولیدی، دینی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... تهی و فقیر است و کارشناس و صاحب نظر در این عرصه ها کم دارد؟ نمی دانم چرا اکثر اوقات، شبکه البرز با تکرار خسته کننده سریال ها و فیلم های تکراری پر شده است؟ نقش و سهم و رسالت این «رسانه ملی – استانی» در انتقال و گسترش موضوعات و مفاهیم ارزشی همانند میراث فرهنگی، هنر، ادبیات، مشاهیر و تاریخ ملی و محلی... در پستوی کدام نهان خانه ها به فراموشی سپرده شده است؟ به غیر از همین چند برنامه ای که برخی البرزپژوهان و‌ کارشناسان در آن حضور دارند و یکی دو مورد هم برنامه های دیگر، به نظر می رسد شبکه البرز خیلی ضعیف ظاهر شده است. موجب امتنان است که این دغدغه بنده و گروهی از فعالان فرهنگی را با ادبیاتی ملایم‌تر یا محکم تر (نظر جنابتان صائب است) به گوش آن کسی که باید بشنود، برسانید. توفیق، رفیق و یارتان. 20 فروردین 1403.

- آقای اکبرزاده عزیز، سپاس از دغدغه مشفقانه شما. بنده بر حسب وظیفه فرهنگی، البرز دوستی و شناخت دقیق تنوع و تکثر فرهنگی زادگاهمان البرز در 5 آبان 1402 با انتشار یادداشت «نگاه تقلیل گرایانه اُرُسی شبکه البرز»  در این باره ابراز نظر کردم اما دریغ از واکنش موافق و مخالف مدیران فعلی شبکه البرز. پاینده باشید. حسین عسکری. 20 فروردین 1403.

________________________________

بازتاب...

واکنش استاد زکریا مهرور (نویسنده و البرز پژوه)

به یادداشت «نقدی بر مواجهه یک سویه شبکه البرز با تنوع فرهنگی و زبانی ایران کوچک»

درود مرا پذیرا شوید. جناب استاد دکتر عسکری گرامی، یادداشت دغدغه مندانه جناب آقای محمد اکبرزاده و یاداشت کوتاه شما را ملاحظه کردم و شایسته دیدم به چند نکته اشاره نمایم:

1. بدون شک تنوع فرهنگی و قومی و... در استان البرز سبب پویایی این استان است. اما آنچه به این استان اعتبار و ارزش بسیار بخشیده گذشته تاریخی آن است و تاثیر گذشته فرهنگی استان بیشتر از تاثیر شکل گیری استان بر اثر مهاجرت های نیم قرن اخیر است که سیل وار انجام پذیرفته.

2. آنچه جناب اکبرزاده در خصوص زبان بومی استان گفته خود به نوعی نگاهی تقلیل گرانه است و آن را تکرار یک عبارت دیده اند. گاه از لهجه گفته و گاه از گویش. باید گفت در استان البرز از دیرباز دو زبان فارسی با گویش ویژه البرز نشینان و زبان ترکی ساوجبلاغی وجود داشته است. و البته حق این است که برنامه هایی ویژه بومیان ترک زبان نیز تهیه و پخش شود و انتظار بی جایی نیست. اما نگاه ناچیز شمارانه به زبان بومی استان که نزدیک به زبان فارسی معیار است در میان تعدد گویش های مهاجران خود جای حرف داردِ.

3. گفته شده گویش جاده ی چالوس. اول آنکه این گویش (و به اعتقاد بنده با اندکی تسامح زبان) ویژه روستاهای جاده چالوس نیست بلکه در طالقان و ساوجبلاغ و کلاک و ده کرج و... همه به این گویش تکلم می کنند و قدمتی چند هزارساله دارد به علاوه ی روستاهای شمال تهران و برخی نواحی آذربایجان. و در ضمن زبان تاتی و اشتهاردی و...

4. بیشتر بزرگان استان از همین روستاها و نواحی کهن استان برخاسته اند جناب دکتر حسین عسکری شما خود واقفید که اگر فهرستی از خاندان های علمی تهیه شود جایگاه روستاهای استان البرز تا به چند است.

5. آنچه آقای اکبرزاده درباره ی ضعف برنامه های تلویزیونی و نبودن برنامه های علمی و فرهنگی و ... گفته اند عین واقع است و همان گونه که شما فرموده اید "بی توجهی برنامه ریزان صدا و سیما به یادداشت ها" نیز بی وجه نیست و برمی گردد به برنامه های کلی و ضعف عمومی رسانه ای و نیز عدم همکاری منظم اهل فرهنگ با این رسانه. آقای اکبرزاده فراموش نفرمایند ارزش های زبانی و فرهنگی و... بومیان استان بسیار فراتر از آن چیزی است که در برنامه ها به نمایش گذاشته می شود. و تفاوت از زمین تا آسمان استِ.

6. امید است دغدغه ی عزیزان فرهنگ پژوه به تخطئه دیگران و حذف گرایی منجر نشود. مهمترین وظیفه ی زبان برقراری ارتباط است اما نخست باید همدل بود که همدلی از همزبانی خوشتر است.

پایدار باشید گرامیان. 20 فروردین 1403 کرج.

________________________________

البرز برای همه البرز نشینان است...

واکنش مهندس علی فلاح (فعال اجتماعی) به یادداشت استاد زکریا مهرور

سلام و درود بر همه عزیزان البرزی

در جواب نوشته استاد مهرور عزیز

بی تردید هر گونه فعالیتی نیازمند پشتیبانی و تامین مالی است. صدا و سیمای استان البرز هم از این قاعده مستثنی نیست و از بیت المال که متعلق به عموم مردم است ارتزاق می کند؛ یعنی از جیب همه ساکنان استان چه مهاجر و چه بومی. پس همه، حق دیده شدن دارند نه منطقه و بخشی خاص از استان. چون این نهاد دولتی و ملی، «صدا و سیمای استان البرز» است نه «صدا و سیمای بخش خاصی از استان البرز». آنچه این روزها در شبکه البرز به ویژه برنامه ارسی می بینیم تلاش برای خلق و تحمیل هویتی خاص و یکسان برای همه استان سه میلیونی البرز است؛ آن هم با استفاده از تکنیک نخ نمای تکرار از ساعت 15 تا 24 و بازپخش آن در فردایش. مگر نه این است ساکنان استان باید خود را در سیمای استان خود ببینند؟ تا چه حد نماینده رسانه ملی در البرز در این راستا موفق، دقیق و درست عمل کرده است؟ البرز متعلق به همه ایرانیان البرزی اعم از فارس، ترک، لر، کرد و... است. آیا در این بین، صدا و سیمای البرز متعلق به یک اقلیت بومی خاص است یا همه البرزیان ایرانی؟

جناب استاد مهرور، آیا موافقید ما هم در روستاهای تات زبان البرز (کلمه ای ترکی به معنی غیر ترک)، برنامه ای به زبان شیرین «ترکی ساوجبلاغی» تهیه کنیم و تلاش بر ترک معرفی کردن آنها داشته باشیم؟ آیا این را توهین به فرهنگ بومی خود نمی دانید؟ متاسفانه همین اتفاق خطرناک فرهنگی در شبکه البرز در حال رخ دادن است. اگر کاری که توسط اتاق فکر «برنامه ارسی» شبکه البرز برای ایجاد «گویش رسمی و فراگیر به نام مادی / اشکانی البرزی» برای همه مناطق استان متنوع البرز انجام می شود توسط ما گویشوران زبان شیرین ترکی ساوجبلاغی انجام می شد چه واکنشی از خود نشان می دادید؟ باز هم عرض می کنم، البرز متعلق به همه البرزنشینان اعم از بومیان و مهاجران است یعنی سه میلیون ساکن فعلی آن نه اقلیتی از بومیان یا مهاجران.

ما ساوجبلاغی ها خود را اولآ ایرانی شیعه مسلمان می دانیم و ثانیا بر این نظریم، وحدت ملی، هویت ملی و ملیت ایرانی، مقدم بر این نگاه های قوم گرایانه و محلی است که در شبکه البرز ترویج می شود. زبان فارسی هم که بر اساس قانون اساسی، زبان معیار و رسمی ایران عزیز است؛ همانند چتری است که اقوام مختلف ایرانی با هر زبان و مذهبی را متحد کرده و به عنوان یک ملت در جهان پر آشوب امروز معرفی می کند. 21 فروردین 1403.

________________________________

دیگر یادداشت ها

رسانه ملی و تنوع فرهنگی و زبانی استان البرز - 2 

البرز را پاره پاره نکنید که ایران پایدار بماند 

واکنش محمود نجفی (نویسنده و فعال فرهنگی) به یادداشت استاد زکریا مهرور

جناب آقای زکریا مهرور در یادداشت اخیر خود در کانال البرزپژوهی مرقوم کرده اند: «باید گفت در استان البرز از دیرباز دو زبان فارسی با گویش ویژه البرز نشینان و زبان ترکی ساوجبلاغی وجود داشته است. و البته حق این است که برنامه هایی ویژه بومیان ترک زبان نیز تهیه و پخش شود و انتظار بی جایی نیست...»  این گفتار، ناشی از عدم شناخت ایشان از هویت و وحدت ملی ایرانیان است. ایده گسست اقوام و مرزبندی های کاذب بین آنان از ذهن و زبان یک چهره تحصیل کرده و فرهنگی پیشکسوت، بسیار بعید است. به نظر می رسد ایشان واقعیت های اجتماعی استان و بافت و ساختار فرهنگی و جمعیتی آن را به خوبی و دقیق نمی شناسند یا شاید پیش فرض هایشان باعث شده از واقعیت ها چشم پوشی کنند.بنده ضمن تایید دغدغه های فرهنگی مورد اشاره در مرقومه جناب مهندس علی فلاح عزیز که محصول جامع نگری و آزاداندیشی ایشان است؛ عرض می کنم نخ تسبیحی که اقوام ایرانی را صمیمانه و برادرانه دور هم جمع کرده، مذهب تشیع و زبان معیار فارسی است. اگر هر لهجه و قومیتی پیروزمندانه فریاد انا الحق سر دهد، بی تردید در مسیر اراده و خواست دشمنان یکپارچگی و استقلال ایران حرکت کرده است. زیرا استعمار نوین و رژیم جعلی صهیونیستی از زمان تشکیل به دنبال تجزیه و پاره پاره کردن ایران هستند. باستان گرایی کور با هسته آتئیستی، که با هدف زدن حلقه وصل ایرانیان (اسلام / مکتب تشیع) در دوران پهلوی رواج یافت، حرکتی خائنانه در مسیر تجزیه ایران عزیز بود. فکری شوم که همچنان بوی آزار دهنده آن از ذهن و زبان بدخواهان ایران اسلامی چه خارجی چه داخلی به مشام می رسد. بنده و آقای مهرور همچنین دست اندرکاران و برنامه سازان شبکه البرز باید بسیار مراقب باشیم در دام این مارهای خوش خط و خال نیفتیم. استاد مهرور عزیز، همه ساکنان استان البرز چه بومی چه مهاجر، حق دیده شدن البته ذیل «هویت و منافع ملی» در برنامه های صدا و سیمای البرز را دارند. بی تردید، تاکید افراطی بر یک فرهنگ و گویش حداقلی و تسری شتابزده آن به گستره جغرافیایی البرز در برنامه های رسانه ملی، ما را با تقابل های جهنمی و خطرناک قومی مواجه خواهد کرد که به هیچ وجه به نفع وحدت و هویت ملی نیست. دامی پیچیده که فقط دشمنان استقلال، سربلندی و یکپارچگی وطنمان ایران عزیز را خشنود خواهد کرد. پاینده باد ایران اسلامی. زنده باد البرز = ایران کوچک. 22 فروردین 1403.

________________________________

ما قوم و قبیله نیستیم، ما ملتیم

پاسخ دکتر حکمت اله ملاصالحی (استاد دانشگاه تهران و عضو هیأت امنای بنیاد ایران شناسی) به پرسش گروهی از فعالان فرهنگی و اجتماعی درباره چگونگی مواجهه ملی و میهنی با تنوع فرهنگی و زبانی استان البرز

در هفته های گذشته، شماری از اصحاب اندیشه و قلم استان البرز در نقد رفتار برخی قوم گرایان استان البرز با خاطری آزرده، مطالبی را اینجا و آنجا نوشته و نکاتی را مطرح کرده اند؛ که هم بجا بوده است هم به موقع و هم بحق. دوستان گرانقدر و هوشمند اینجانب نیز از این قلم خواسته اند نظرم را  شفاهاً و یا کتباً در مناسبت و در رابطه با رفتار برخی قوم گرایان استان البرز بیان کنم. یادداشت فشرده و کوتاه پیشارو در اجابت و در پاسخ به سوال و به پیشنهاد مشفقانه دوستان گرانقدرم به رشته تحریر درآمده است و از محضر دوستان و خوانندگان ارجمند می گذرد. تقسیمات استانی، طراحی و تاسیس این یا آن استان نوبنیاد که به هدف پیشبرد طرح ها و برنامه های توسعه پایدار و چابک و چالاک کردن چرخش و گردش و رونق دادن و رمق دمیدن هرچه بیشتر در تن و جان اقتصاد و معیشت و رفاه جامعه و حیات اجتماعی شهروندان صورت و تحقق می پذیرد؛ مرزبندی سیاسی و فرهنگی و قومی و قبیله ای نیست. استان ها، کشور های مستقل نیستند. مِلک طِلق این قوم و آن قبیله و عشیره هم نیستند. آن ها که چنین فکر می کنند سخت در اشتباه اند. ذهن و فکر و عقل و فهمشان در دام مغالطه گرفتار آمده است بی آن که بدانند در چه دامی گرفتار شده اند. استان جدیدالتاسیس البرز یکی از میان دیگر استان های نوبنیاد جامعه پسا انقلاب میهن ما است. رشته های اتصال تاریخی و فرهنگی و حلقه های پیوند مدنی و معنوی اش با دیگر استان ها چنان ستبر است و چنان سترگ و استوار که هر نوع تلاش برای و به سوی مصادره و محصور و محبوس کردن و فروکاستنش در حصار و در قاب و قامت تنک و کوتاه این قوم و قبیله و عشیره و گویش و لهجه را ناکام می نهد. استان البرز چونان استان تهران استانی ویژه است و زمانی هم پاره ای از پیکر استان تهران بوده است و کسی هم در صدا و سیمای استان تهران هیچگاه بساط لهجه لواسانی و سولقانی و دماوندی پهن نکرده است و اگر چنین می کرد؛ خدا می داند؛ چه بر سر تاریخ و فرهنگ ملک و ملت و میهن ما می آورد! و چه تفرقه و تشتت و آشوبی را دامن می زد و بپا می کرد!

استان البرز از هر سوی چونان استان تهران از شرق و غرب و شمال و جنوب به سوی تاریخ و فرهنگ همه اقوام ایرانی دامن گسترده است و اینک نیز در صف مقدم زیباترین همزیستی ایرانیان از هر تیره و تباری ایستاده است. زیباترین بی هیچ اغراق. همزیستی که چونان فرش های ایرانی با همه رنگارنگی ظریفش با یک جهان طرح ها و نقش های و رنگ های چشم نواز و خوش فرمش با تاف و بافت و تاروپودی محکم کنار هم چیده شده اند. تکه تکه شان نکنیم. تکه تکه شان نبینیم. ما ملت هستیم. رنگارنگ از اقوام ایرانی که بیش از سه هزاره است که شانه به شانه هم دست در دست هم گام بر گام هم زبان ملی مشترک، اسطوره های ملی مشترک، تاریخ مشترک، تجربه های زیسته تاریخی و مدنی و معنوی مشترک، ارزش های مشترک، باورهای مشترک، حکمت، خرد ایرانی مشترک خود را پدید آورده اند. ملتی تاریخی، تاثیرگذار بر تاریخ و فرهنگ جهان در مقیاسی جهانی. زبان فارسی زبان این قوم آن قوم نیست. فروکاستنی به این گویش و لهجه هم نیست.

هیچ آیینه دگر آهن نشد

هیچ نانی گندم خرمن نشد

هیچ انگوری دگر غوره نشد

هیچ میوه پخته با کوره نشد

به دنبال هویت سازی های موهوم نگردیم. اینجا ایران است و امارات و قطر بورکینافاسو و جزایر قناری نیست. بیش از این خام و تاریخ ناشناسانه و تفرقه افکنانه و فرهنگ ناشناسانه، تاریخ ملتی بزرگ و تاریخی را دست کاری نکنیم. فراورده های مسموم تراریخته بر ذائقه تندرست ملت بزرگ ایران خوش نمی آید و خوش نمی نشیند. بنجل فروشی نکنید و بساط فراورده های بنجل تان را در جای دیگر پهن کنید. همزیستی ستودنی و تحسین برانگیز تاریخی ایرانیان را در ذیل ملتی بزرگ و تاریخی ببینید و در غنا و رونق و رمق بخشیدن زبان فارسی چونان رشته اتصال معنوی و حلقه پیوند و پیوستگی باطنی گام و کام برگیرید و از افکندن تفرقه در ذیل هر نامی بپرهیزید که به مصلحت و منفعت ملک و ملت ما نیست. 1403/1/22 هجری خورشیدی.

واکنش استاد دکتر حکمت اله ملاصالحی

به دو پیام ذیل یادداشت «ما قوم و قبیله نیستیم، ما ملتیم»

26 فروردین 1403

________________________________

مغالطه نکنیم!

استاد دکتر حکمت اله ملاصالحی

مغالطه نکنیم! واقعیت را ببینیم و حقیقت را بگوییم. به دفاع از هیچ «پانی» علیه هیچ «پان» دیگر به‌پا نخیزیم و قلم نفرساییم که هر دو باطلند. اروپا و جهان تاوان بسیار سنگین و سهمگینی را در جنگ جهانی دوم از طرفداران ایدئولوژی باطل نژادپرستان آتش‌افروز فاشیست پرداخت و سرانجام پس از آن همه تجربه خونبار و غم‌انگیز و فاجعه‌بار و پر هزینه و پر تلفات، نظام‌های سیاسی اروپا بر سر خِرَد آمدند و در ذیل میراث مشترک، تاریخ مشترک، فرهنگ مشترک، منافع مشترک، ارزش‌های مشترک، خود را تعریف کردند و به‌تدریخ اتحادیه کشورهای اروپایی را پی‌افکندند و پدید آوردند. اینک آن نسخه‌های فرسوده ایدئولوژی‌های باطل پر هزینه و خسارت‌بار را در ذیل عناوین «پان ترکیسم» و «پان عربیسم» و «پان ایرانیسم» و «نژاد آلتایی» و «آریایی» و «پان اسلامیسم» و «تجدید امت واحده» و «احیای خلافت اسلامی» را به‌زعم سلفی‌های نوپدید کهنه‌گرا برای جامعه‌ها و نظام‌های سیاسی و حاکمان دست نشانده غرب آسیا تجویز می‌کنند. باغ‌های سبز رفاه و صلح برای اروپا و برای منطقه‌های غربی تاریخ و جنگ و تنش و آتش و خون و خونریزی برای دیگران! در ذیل این یا آن ایدئولوژی باطلِ طراحی و برنامه‌ریزی و بسته‌بندی شده در کانون‌های فکر و مراکز جاسوسی ماهر و باتجربه استعماری چند صد ساله‌ی نظام‌های سلطه و افزون‌خواه غربی با به‌ خدمت گرفتن یک جهان ابزارهای پیچیده ارتباطی و تبلیغاتی و رسانه‌ای که ردیابی و رصدشان هوشمندی بسیار می‌طلبد و آگاهی عمیق از پیچیدگی‌ها و مقتضیات دنیای مدرن که نداریم. مدیترانه شرقی و مناطق غرب آسیا به‌لحاظ دیرینگی، تنوع فرهنگی و قومی و میراث مشترک غنی و دیرینه و دیرپا و تأثیر‌گذاری که مردمان این مناطق بر آن تکیه زده‌اند؛ اگر نگوییم سرنوشت‌سازترین منطقه در جغرافیای تاریخ، فرهنگ، جامعه و جهان بشری ما بوده است؛ بی هیچ تردید بی هیچ اغراق و هیچ مداهنه یکی از تأثیرگذار و سرنوشت‌سازترین مناطق در جغرافیای تاریخ و فرهنگ بشری ما و بر جغرافیای تاریخ و فرهنگ بشری ما بوده است.

وقتی سخن از میراث مشترک تاریخ و فرهنگ مشترک و زبان مشترک گفته می‌شود؛ سخن از تاریخ‌ها و مواریث و زبان‌ها و ارزش‌های مشترک هم هست که در مقیاسی فراقاره‌ای و سیاره‌ای و انسان‌شمول بسط پذیرند و بسط می‌پذیرند. به‌راستی و درستی هم بسط می‌پذیرند و سرانجام در ذیل جامعه و جهان بشری ما تعریف می‌شوند. آسیای صغیر و بین‌النهرین و آسیای میانه و شبه قاره هند و منطقه قفقاز تا آنسوی بالکان و قاره آفریقا سرزمین‌های بیگانه نیستند. جامعه و جهان ایرانی ما با جهان‌های دیگر چنان درتنیده است؛ چنان جغرافیای تاریخ و فرهنگش با اقالیم و جغرافیای تاریخ، فرهنگ جوامع دیگر و اقوام و ملل دیگر ستبر گره خورده است که جای و مجالی برای افراشتن حصارهای موهوم نژادی نمی‌گذارد. صیانت از میراث مشترک یک ملت نفی میراث مشترک دیگری و یا نفی صیانت از میراث مشترکی که با دیگری داریم نیست. اگر چنین بیاندیشیم در طریق مغالطه گام برگرفته‌ایم. هر آن کس که حریم و حرمت خانه خود را پاس و دوست نمی‌دارد؛ حریم و حرمت خانه همسایه را هم دوست و پاس نمی‌دارد. بی‌خانمانی و بی‌وطنی خود را به‌حساب جهان وطنی واریز نکنیم و نریزیم. در روزگار ناصرخسرو قبادیانی زندگی نمی‌کنیم. بی گذرنامه و هویت ملی پای آن سوی مرزهای سیاسی پذیرفته شده دنیای مدرن، نهیم؛ جایمان زندان است و از اتباع کشور دیگر یا «بیگانه» محسوب می‌شویم! جهان ما آنقدر جهانی آرمانی نیست که آرمانی و «ایده‌آل» فکر کنیم. نه تنها آرمانی و ایده‌آل نیست که متأسفانه بسیار غم‌انگیز هم هست و است! کاش چنین نمی‌بود. کاش دست کم تا این حد غم‌انگیز، فلزی، زمخت، بی‌عاطفه، بی‌مهر، خشن، خشونت‌بار، بی‌رحم و قساوت‌بار و قساوت‌خیز و فاسد و برهنه و آشوبناک و کابوسناک نمی‌بود! کوتاه سخن آنکه: قلبی که به خود مهر می‌ورزد و با خود در صلح و آشتی‌ست، به جهان هم مهر می‌ورزد و با جهانی در صلح و دوستی و آشتی‌ست؛ و جهنم آنجاست که نه خود را و نه دیگری را دوست می‌داریم. نه با خود در صلح و آشتی هستیم و نه با دیگری. 1403/1/29 هجری خورشیدی.

________________________________

نسبت ما و شبکه البرز با هویت ملی و تنوع فرهنگی ایران کوچک

مهندس میثم اعتمادی صدر

فعال فرهنگی

بحث اجحاف است و بنده کمترین در جایگاه نویسنده‌ای خرد کلام، بر حسب وظیفه فرهنگی، در پِیِ گرفتن گوشه‌ای از کارزاری بزرگ، در محضر استادان گرانمایه، تلاش در درس پس دادن هستم. آنچه همه فرهنگ کهن ایران زمین دارد، استان سرافراز ما داراست. داشته‌هایمان چه سود که بهره‌ای شایسته و راهکاری بایسته در بهره‌وری فرهنگی و فرهنگ بهره‌وری از آن نداریم. دغدغه‌های فرهنگی این روزگار، اهمیتی بس فراخ دارد تا جایی که فیلسوف - باستان شناس گرانقدر جناب استاد دکتر حکمت اله ملاصالحی بارها در آن نظری ویژه داشته چنانکه در نوشتار «پرتگاه های پیش‌رو» می‌فرمایند: «نظام‌های ارزشی و فرهنگی ما چنان غافل‌گیر کننده و نفس‌گیر فرو می ریزند و مجال پی افکندن و بنیاد نهادن ساختارهای فکری و ارزشی جایگزین را نمی دهند...» ابتدا، از سروران گرامی جناب آقایان استاد ملاصالحی، دکتر عسکری، اکبرزاده، آقایی، فلاح، نجفی و استاد مهرور عزیز و دیگر نظرمندان گرانقدر تشکر ویژه دارم. شما عزیزان دغدغه‌مندی فرهنگی خود را بازگو فرمودید. امید است با جان و دل شنیده و پذیرفته شود. همه ایران جان و تنم. مهم این است که هر یک به نوبه خود به حمایت از فرهنگ کهن سرزمینم بر می‌آیید و این شنیدنی است. مگر می شود ایرانی بود و با شنیدن آوای زبان زیبای کردی به شگفت درنیامد. مگر می شود ایرانی بود و با شنیدن تصنیف‌های زیبای لری به شوق درنیامد. مگر می شود ایرانی بود و با زمزمه مداحان ترک زبان شوری نگرفت. مگر می شود ایرانی بود و به قُل گفتار عرب زبانان ایران زمین اَحسَنتُم و تبارک‌الله نگفت. مگر می شود... بومی هستم، ریشه‌ای دیرین در خاک این خطه از ایران زیبا دارم. با واژه‌ای به نام «مهاجر» سخت غریبم. مهاجر...! مگر می توان ایرانی باشیم و هم میهن خود را مهاجر خطاب کنیم! از مردمان یزد و کرمان بی‌نهایت سپاسگذارم. چند سالی میهمان شهرهایشان بودم. به یاد ندارم کسی از آنان مرا مهاجر و حتی میهمان خطاب کند. زنده بادا ایران «آنچه هجرت کرده و در گوشه‌ای آرمیده وجدان‌های جدا افتاده از فرهنگ کهن ایران ماست.»

تجربه شهرهای فرهنگی بلاد فرنگ

فلورانس، برلین، سن‌پترزبورگ، ونیز، وین، مارسی و... این‌ها را چقدر می شناسیم!؟ شهرهای فرهنگی اروپا هستند‌؛ مملو از موزه‌ها، نهادهای فرهنگی و گردهمایی‌های فرهنگی بین‌المللی. معروفیت و بزرگی شان نه سیاسی است و نه تجاری. نه شاهان ساختندشان و نه دولت‌ها. برخورد، تجمیع و تعاملات فرهنگ‌ها، گویش‌ها و سلیقه‌ها سازنده این شهرها هستند. چرا حالا بلاد فرنگ، دوران شکوه تمدن فاخر اسلام، بغداد و نیشابور و جندی‌شاپور را چه شد، باشد.. مغول‌ها از دم خرابش کردند. چرا دوباره نساختیم! چه آشناست شهر غریبم کرج! این ماییم که آن را «خوابگاه» خواندیم و بس. واقعا هم به خواب رفته. همت والا در رویکرد تعاملات فرهنگی در استفاده از ظرفیت‌های ناشی از تنوع قومی و فرهنگی، کجا هستند؟ واقعا هم به خواب رفته است! فرصت سوزی پشت فرصت سوزی. ما اندر خم چند کوچه‌ایم؟ نه موزه‌ای داریم و نه کانون‌هایی درخور با رویکرد تعاملات فرهنگی. و هم اکنون هم با بیرون راندن هنر خوشنویسی و خوشنویسان از فرهنگسرا، درگیر برندسازی برای شهریم...!! یاد ایام. روزگاری بود شیخی خندان گفت: «گفت و گوی تمدن‌ها». عالَمی گفتند به‌به. چرا کسی نگفت کوزه‌گر از کوزه شکسته...

نقدی دلسوزانه با هدف اصلاح امور

بر کسی پوشیده نیست که خدمات و اهم وظایف صدا و سیما در افزایش اعتماد و هویت ملی، مقوله ای است حیاتی و این مهم محقق نمی شود جز اینکه همه مذاهب، اقوام، لهجه‌ها و گویش‌ها زیر چتر هویت ملی و رسانه ملی قرار گیرند. تاکید بر افزایش همگرایی‌ها و کاهش واگرایی‌ها در رسانه‌های ملی، این اصل هم حیاتی می نماید. نقدهایی همیشه به نوع مدیریت، برنامه‌ریزی و ساخت آثار نمایشی رادیو و تلوزیون وجود دارد و این خود اَمری است طبیعی و لازم. کمی رسم «مقصر یابی»  و فرافکنی را کنار گذاشته، ریشه‌های ناخواسته را بجوییم، تا برسد به درمان، و این هم مقوله ای است باز حیاتی‌تر. رسانه ملی در استان البرز بدون شک بزرگ ترین دارایی‌اش تلاش مجدانه پرسنل آن است والا بر کسی پوشیده نیست که این سیما و رسانه‌ی به نسبت تازه تاسیس، کمبودهای مادی، امکاناتی و زیرساختی بی شماری نسبت به دیگر استان‌ها دارد. فقط کافیست حتی یک لحظه خودمان را بگذاریم در جایگاه مدیر برنامه ریزی و برنامه‌سازان تولید سیمای البرز. ما مدعیان واقعا چه راهکاری داریم؟ حتی تفکر در موردش برای چند ثانیه برایمان سخت است. این روزها مجالی شد برنامه زنده و پر تکرار «ارسی» را دیدم حتی همین برنامه نیز گوشه‌ای از فرهنگ مردمان کهن کوهستان‌های البرز را دربر ندارد...

کدام خط و مشی؟ مساله این است

ریشه‌ی اساسی و کم و کاستی‌های سیما و رسانه البرزمان، به ویژه در بحث پوشش‌ها و جامعیت بخشی همه جانبه فرهنگی را می‌توان در نبود اسلوب و خط و مشی ملی و راهبردی در برنامه ریزی کلان استانی و حتی ملی جست و جو کرد.

طرح چند پرسش

نهاد دولتی صدا و سیمای استان البرز آیا باید سلیقه‌ای و بر اساس مدیریت (برنامه‌ریزی) خود و تصمیم گیری داخلی سازمان، تولید برنامه کند؟ آیا نتیجه‌اش نمی‌شود همین آش بی نمک یا شور؟ آیا نباید سیمای استانی ما از خط و مشی و چهارچوبی ملی ورای برنامه‌ریزی سلیقه‌ای داخلی سازمان خود پیروی کند؟ و آیا مهمتر اینکه اصلا چهارچوبی مشخص و متعالی با رعایت منافع ملی برای نیل به اهداف گران سنگ فرهنگی وجود دارد تا رسانه‌های استانی هم از آن پیروی کنند؟ چهارچوبی کارشناسی شده توسط اساتید مجرب و متعهد با لحاظ منافع و هویت ملی در این فضای پرآشوب بین المللی.

ضمن عرض پوزش بابت طولانی شدن یادداشت، این نوشته را با سخنانی قابل تأمل از صاحب نظران عرصه رسانه در نسبت رسانه ملی با تنوع و تکثر فرهنگی (محلی) به پایان می برم:

- تردیدی نیست که رسانه ملی نیز همانند هر سازمان دیگری از قومیت‌ها تاثیر می‌پذیرد و بر آن‌ها تاثیر می‌گذارد (هلمس و پپر، 1994).

- اگر فضای احترام به همه قومیت‌ها و فرهنگ‌ها در رسانه‌های جمعی چندان مشهود نباشد، زمینه مناسبی برای چند قومیتی ایجاد می‌شود (هوروئیتز، 1993).

- این شبکه‌ها قادرند با حفظ و اشاعه ارزش‌های به جا مانده از گذشته، زمینه را برای همگرایی ملی فراهم سازند. امروزه راهبری رسانه ملی بر این اساس است که با حفظ تنوع قومی و فرهنگی، به تداوم اجتماعی و فرهنگی جامعه کمک کند (رجب‌زاده، 1387)،

- امروزه شبکه‌های استانی و محلی به گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌شوند که اقوام گوناگون بتوانند نیازهای خود را که می‌توان گفت مهم‌ترین آن‌ها «ادراک عدالت» است، برحسب رفتار این شبکه‌ها توجیه کند (قلی‌پور، 1388).

صمیمانه و پر مهر از جناب دکتر عسکری عزیز بابت فراهم آوردن این بستر فرهنگی درخور متشکرم. توفیق روزافزونشان آرزوی ماست.

23 فروردین 1403

________________________________

واکنش رضا فرخ‌نژاد مدیرکل صدا و سیمای استان البرز

به گفت و گوی انتقادی درباره «چگونگی مواجهه شبکه البرز با تنوع فرهنگی و زبانی ایران کوچک»

سلام و رحمت. صمیمانه قدردان نکات ارزشمند شما و دوستان بزرگوار هستیم و بر دیده می گذاریم‌. هیچ وقت خودمان را بی نیاز از همفکری و راهنمایی های دلسوزانه شما و سایر البرز پژوهان و فرهنگ پژوهان نمی دانیم. بی صبرانه منتظر کمک های شما برای اعتلای البرز عزیز هستیم.  ارادتمند فرخ نژاد صدا و سیمای البرز. 22 فروردین 1403.

________________________________

دیگر یادداشت ها

رسانه ملی و تنوع فرهنگی و زبانی استان البرز -1 

پاسخ مجتهد آرامستان کرج به گوشت تلخی های واعظ بی ادب!

حسین عسکری

22 فروردین 1403

(عید فطر)

شادروان آیت الله سید ابوالفضل موسوی زنجانی (1279 - 1371ش) از فقیهان شناخته شده ایران معاصر است که پیکرش در آرامستان بهشت سکینه شهر کرج به خاک سپرده شده و از «نام آوران مدفون در استان البرز» به شمار می رود. مزارش سنگی ساده دارد و طبق وصیتش روی آن نوشته شده: «سید ابوالفضل موسوی زنجانی فرزند سید محمد، وفات 71/5/2». صاحب این مزار غریب، مجتهدی مسلم و دانش آموخته حوزه علمیه نجف اشرف است. او از شاگردان آیات میرزا محمدحسین غروی نایینی و سید ابوالحسن موسوی اصفهانی به شمار می رود. مقابله با الحاد و تجزیه طلبی فرقه دمکرات آذربایجان به سرکردگی جعفر پیشه وری، همراهی با نهضت ملی شدن صنعت نفت، حمایت از نواندیشی دینی دکتر علی شریعتی، همراهی با علامه طباطبایی و شهید مطهری در افتتاح حساب بانکی برای مبارزان فلسطین، تاسیس جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر، مخالفت با تغییر تقویم هجری شمسی و عضویت اجباری در حزب رستاخیز، بخشی از کنش های سیاسی و اجتماعی آیت الله موسوی زنجانی در دوره حکومت پهلوی است. این مجتهد مجاهد با آیت الله سید محمود علایی طالقانی فقیه نامدار البرزی، دوستی گرمی داشت. وقتی ابوذر انقلاب در زندان حکومت پهلوی گرفتار بود، چراغ مسجد هدایت شهر تهران را روشن نگه داشت. به جایش نماز خواند و سخنرانی کرد و از طریق تلگراف با او در ارتباط بود. وقتی هم که شادروان طالقانی درگذشت، بر پیکرش نماز خواند.

این چهره زنجانی - البرزی را کوتاه معرفی کردم تا برسم به مساله رنج آور این روزها یعنی سخنان بی ضابطه و غیر اخلاقی یکی از واعظان غیر محبوب شهر تهران که ناجوانمردانه پیامبر رحمت و‌ مهربانی و امام علی علیه السلام را «گوشت تلخ» خواند! «گوشه هایی از اخلاق محمد (ص)» عنوان نوشتاری از آیت الله موسوی زنجانی است که آن را شهید مطهری در سال های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، در یکی از کتاب هایش به نام «وحی و نبوت» چاپ کرده است. البته این مقاله تحقیقی پیش از آن در جلد اول کتاب «محمد (ص) خاتم‌ پیامبران» از انتشارات موسسه اسلامی حسینیه ارشاد منتشر شده بود. در 23 اردیبهشت 1379 هم مقام معظم رهبری با ذکر نام نویسنده، این مقاله را در خطبه های آیین نماز جمعه تهران برای نمازگزاران خواند. به گمانم اگر آن شیخ بی فضیلت، فقط این مقاله کوتاه را می خواند، دیگر در سحرگاه معنوی رمضان از رسانه ملی این گونه بی پروا و میلی حرف نمی زد. در بخش از آن مقاله، ذیل عنوان «بخشایش و گذشت» درباره حضرت مصطفی (ص) آمده است:

«بدرفتاری و بی حرمتی را نسبت به شخص خود با نظر اغماض می نگریست، کینه کسی را در دل نگاه نمی داشت و درصدد انتقام برنمی آمد. روح نیرومندش که در سطح بسیار بالاتر از انفعالات نفسانی و عقده های روحی قرار داشت، عفو و بخشایش را بر انتقام ترجیج می داد. حسّاسیتش در مقابل ناملایمات از حدّ حزن و اندوه تجاوز نمی کرد. در جنگ احد با آن همه وحشیگری و اهانت که به جنازه عموی ارجمندش حمزه بن عبدالمطلب روا داشته بودند و از مشاهده آن به شدت متألم بود، دست به عمل متقابل با کشتار کنندگان قریش نزد و بعدها که بر مرتکبین آن و از آن جمله هند، زن ابوسفیان، دست یافت. در مقام انتقام برنیامد و حتی ابوقتاده انصاری را که می خواست، زبان به دشنام آن ها بگشاید، از بدگویی منع کرد. پس از فتح خبیر، جمعی از یهودیان که تسلیم شده بودند، غذایی مسموم برایش فرستادند، او از سوء قصد و توطئه آن ها آگاه شد، امّا آن ها را به حال خود رها کرد. بار دیگر زنی از یهود، دست به چنین عملی زد و خواست زهر در کامش کند، او را نیز عفو کرد. عبدالله بن ابّی سردسته منافقان که با ادای کلمه شهادت مصونیّت یافته بود، در باطن امر از اینکه با هجرت رسول اکرم به مدینه، بساط ریاست او برچیده شده بود، عداوت آن حضرت را در دل می پرورانید و با یهودیان مخالف نیز سر و سرّی داشت و از کارشکنی و کینه توزی و شایعه سازی علیه رسول اکرم فروگذار نبود، هم او بود که در غزوه بنی المصطلق می گفت: چنانچه به مدینه برگشتیم، این طفیلی های زبون را (مقصودش مهاجرین است) از خانه خود بیرون می رانیم. یاران رسول اکرم که دل پرخونی از او داشتند، از آن حضرت اجازه خواستند تا او را به سزای اعمالش برسانند. آن حضرت نه تنها اجازه نداد، بلکه با کمال مدارا با او رفتار کرد و در حال بیماری به عیادتش رفت و سر جنازه اش حاضر شد و بر او نماز گذارد. در مراجعت از غزوه تبوک، جمعی از منافقان به قصد جانش توطئه کردند که به همگام عبور از گردنه، مرکبش را رم بدهند تا در پرتگاه سقوط کند و با اینکه همگی صورت خود را پوشانده بودند، آن ها را بشناخت و با همه اصرار یارانش، اسم آن ها را فاش نساخت و از مجازاتشان صرف نظر کرد...»

مزار آیت الله سید ابوالفضل موسوی زنجانی در آرامستان بهشت سکینه کرج

سند حمایت آیت الله سید ابوالفضل موسوی زنجانی از مبارزان فلسطینی، 1349 خورشیدی

آیت الله سید ابوالفضل موسوی زنجانی با  آیت الله سید محمود علایی طالقانی فقیه نامدار البرزی، دوستی گرمی داشت

آیت الله سید ابوالفضل موسوی زنجانی بر سر قبر آماده شده برای آیت الله سید محمود علایی طالقانی، آرامستان بهشت زهرا شهر تهران، 19 شهریور 1358