ردپای نخستین فرمانروایان آریایی در تپه اُزبکی
محوطه اُزبکی در 50 کیلومتری غرب شهرستان کرج، در شمال شرق روستای اُزبکی از توابع دهستان احمدآباد مصدق از بخش مرکزی شهرستان نظرآباد قرار دارد، ارتفاع زمین های اطراف آن از سطح دریا یکهزار و 188 متر است، محوطه اُزبکی شامل تپه مخروطی شکل بزرگی است به قطر 150 و ارتفاع 26 متر که در اطراف آن 9 تپه قرار گرفته است. تحقیقات به عمل آمده توسط سرپرست هیئت کاوش در محوطه حاکی است که تپه های اقماری واقع در شمال تپه مرتفع (تپه اصلی) تا ساحل رودخانه ای که از حدود 500 متری آن می گذشته ادامه داشته است. نام اُزبکی برگرفته از روستا یی به همین نام است که احتمالاً از دوران صفویه به بعد «یوز بیگی» بوده و با گذشت زمان به «اوز بیگی» و «اُزبکی» تغییر یافته است این محوطه باستانی مهم هشتم مهرماه سال 52 به شماره 955 در فهرست آثار ملی جای گرفت، بر اساس کاوش های باستان شناسی محوطه باستانی اُزبکی دربرگیرنده تاریخی از اواخر هزاره هفتم پیش از میلاد تا دوره اسلامی است یکی از دلایل انتخاب کاوش در این محوطه باستانی مهم، وجود نمونه هایی از سفال فلات مرکزی با قدمت هزاره چهارم پیش از میلاد و پیشتر است. ادامه مطلب...
کشف بقایای یک محوطه مربوط به دوره مس سنگی متاخر در گازرسنگ
فرزان احمدنژاد مسئول حوزه باستان شناسی استان از کشف بقایای سقف و کف در یک محوطه نویافته مربوط به دوره مس سنگی متاخر خبر داد. احمدنژاد گفت: در پایش دوره ای آثار به محوطه گازرسنگ شمالی واقع در شهرستان نظرآباد رفته بودیم که در بخشی از تپه که توسط روباه لانه ای حفر شده بود علاوه بر سفال به بقایای کوچکی از سقف و کف یک معماری برخوردیم. با توجه به شواهد و داغی های موجود بر روی این بخش از سقف به نظر می رسد که ابتدا با قرار دادن نی های کوچک به صورت عمودی و افقی تودرتو (سبک بافتن حصیر) تیر سقف را آماده می کردند و سپس ملات آماده شده را با فشار داخل سقف آماده شده با نی قرار می داده اند و سپس بخش بالایی سقف را صیقلی می کرده اند. مسئول حوزه باستان شناسی البرز گفت با توجه به بررسی های انجام بر روی سفال های این تپه مشخص گردید که احتمالاً محوطه ای تک دوره ای و مربوط به دوره مس سنگی متاخر بین 5800 تا 5300 سال پیش باشد.به نقل از روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، احمدنژاد در خاتمه افزود، به احتمال فراوان این تپه روستای کوچکی در نزدیکی ازبکی بوده و با توجه به شواهد به دست آمده به شدت تحت تاثیر محوطه ازبکی قرار داشته است.
بخش های زیادی از محوطه باستانی ازبکی تسطیح شده است
تعیین عرصه و پیشنهاد حریم در بخش شمالی تپه ازبکی شهرستان نظرآباد استان البرز، معرف نخستین خشت دست ساز بشر، این اثر ملّی از دخل و تصرف به دور و دست نخورده باقی می ماند. به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، ابراهیم حیدری سرپرست هیأت گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم بخش شمالی تپه ازبکی البرز این مطلب را در نشست تخصصی باستان شناسی که در محل پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری برگزار شد مطرح کرد او با اشاره به وجود آثار ارزشمندی در این محوطه تاریخی افزود: مواد فرهنگی با ارزشی از هزاره ششم ق.م در این تپه ارزشمند وجود دارد. ادامه مطلب...
پویا نمایی در ظروف سفالین محوطه باستانی ازبکی
فرزانه ابراهیم زاده
نمایش حرکت بر روی ظروف ایرانی با توجه به سفال های نقشدار «تپه سیلک» کاشان و «تپه ازبکی» شهرستان نظرآباد براساس نظر باستان شناسان، بیش از هزار سال قدیمیتر از نخستین پویانمایی جهان که از شهر سوخته به دست آمده، نقش بسته است. تصاویر جانوران در حال حرکت بر روی سفالهای به دست آمده از کویر مرکزی ایران به خصوص تپه ازبکی و سیلک به بیش از 6 هزار سال قبل باز میگردد. سیامت سرلک باستان شناس و مسئول پیش از تاریخ موزه ملی ایران با اشاره به سفالهای به دست آمده از کویر مرکزی ایران، گفت: «بیشتر سفالهایی که از این مناطق به ویژه تپه سیلک به دست آمده است و قدمت آن از سفالهای شهر سوخته و به خصوص جامی که به عنوان اولین پویانمایی جهان شناسایی شده بیشتر است، تصاویر موجودات در حال حرکت دارد.»
سفال اسماعیل آباد
یادگاری از هزاره ششم پیش از میلاد مسیح
«موشه لان تپه» اسماعیل آباد در هشتاد کیلومتری غرب تهران و چهل کیلومتری جنوب غربی کرج در شهرستان ساوجبلاغ واقع است. سفالینه های اسماعیل
آباد که همگی دست ساز است به ظروف سیلکII ، تپه گیان و چشمه علی (شهرری) شباهت دارد و باستان شناسان آنها را به هزاره های ششم تا چهارم پیش از میلاد نسبت داده اند. سفال اسماعیل آباد از خاک رسی به رنگ خاکستری مایل به قرمز است که روی آن گلابه قرمز به کار رفته است. بدنه ظروفی که تزیین شده تقریبا" همیشه براق است. بدنه خارجی ظروف و سطح داخلی جام ها و کوزه های پایه دار تزییناتی به رنگ قهوه ای مایل به سیاه دارد. این پوسته درخشان در حقیقت دوغابی از رس لطیف با مواد سیلیسی است: پوششی چشم نواز و قرمز مایل به قهوه ای سیر یا روشن که به بدنه و سطوح خارجی سفال افزوده شده است. نقش ها اغلب در زیر این پوشش درخشان و با قلم سیاه ترسیم شده و اولین گام را در نقاشی زیر لعاب نمایان ساخته است.
در مجموعه سفال های اسماعیل آباد در بخش ماقبل تاریخ موزه ملی ایران دو نوع سفال اخرایی و نخودی رنگ منقوش و درخشان منسوب به اسماعیل آباد وجود دارد. در واقع تعداد کمی از ظروف سفالی اسماعیل آباد پوسته ای نخودی و اسلیپ و لعاب درخشان و منقوش دارد و از نظر ساخت و ساز از ظروف نخودی رنگ سیلک III کامل تر و بهتر است.
منبع: ملیحه تمدن و حسین سرپولکی، «سفال گلابه ای: بررسی کاربرد گلابه یا پوشش گلی در تاریخ سفالگری ایران»، فصلنامه گلستان هنر، بهار 1385، ش 3، ص 58.
شهر مادی رو به ویرانی است
تپه ازبکی به عنوان یکی از مهم ترین تپه‌های باستانی کشور که شهری از دوره ماد را در خود مدفون دارد، هر روز به علت دعوای کهنه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشکری با مالک زمین درحال تخریب است. تاکنون بخش‌های پیش از تاریخی این محوطه باستانی از بین رفته است اما هنوز امیدی برای کاوش در شهر مادی این محوطه باستانی وجود دارد.ادامه مطلب...
آثار آریایی‌های اولیه در شهرستان نظرآباد
مدارک به دست آمده از مهاجرت و حضور آریایی‌های دارای سفال خاکستری(1) متعلق به هزاره دوم تا پیش از تاسیس پادشاهی مادها بیشتر شامل قبور و گورستان‌ها بوده است. اعتقاد عمومی باستان‌شناسان بر آن است که آریایی‌های اولیه، زندگی چادرنشینی داشته‌ان
د. حال آن که در محوطه ازبکی (دوشان تپه) آثاری از سه بنای عظیم مشاهده شده که قطر حصار کهن‌ترین آنها در حدود هفت متر و وسعت آن بیش از 2000 متر مربع است. وجود دو دوره معماری در این مکان نشان می‌دهد که در دوره دوم از بقایای دیوارهای اولیه به عنوان پی استفاده کرده و دیوارهای جدید را بر روی آن بنا کرده‌اند. کارشناسان معتقدند وجود دیوارهای قطور در این بناهای باستانی نشان‌دهنده آن است که این بناها برای استفاده عمومی یا عبادتگاه کاربری داشته‌اند(2). تمامی این بناها خشتی بوده و بنا به شواهد موجود احتمالا" سطح دیوارها را نخست با لایه‌ای از گل و کاه اندود کرده و سپس سطح آنها را با رنگ سفید گچی یا آهکی می‌پوشاندند. این اتاق‌ها همگی ستون‌دار هستند(3).
از سکونتگاه‌های آریایی‌ها علاوه بر معماری، مقادیر فراوانی سفال خاکستری و نخودی به صورت ساده و منقوش همراه با پایه‌های ظروف سفالی به دست آمده است که دلیلی بر حضور مادها و اجداد آنها در این منطقه است. پی‌سوز، خمره، سنگ‌ساب و سنگ‌های مدور که احتمالا" برای صیقل دادن ظروف کاربری داشته همراه با ابزار استخوانی نظیر سردوک، قاشق و درفش از دیگر یافته‌های این مکان است(4). گورستان متعلق به این مردم در 250 متری جنوب بناها شناسایی و حفاری شده و همچنین آثاری از این مهاجران سفال خاکستری در جیران‌تپه محوطه ازبکی به دست آمده است. ظهور سفال خاکستری در فلات ایران یکی از بزرگ‌ترین پدیده‌های فرهنگی ایران در عصر آهن (500 تا 1500 سال قبل از میلاد مسیح) به شمار می‌رود که همزمان با ورود اقوام آریایی به ایران مشاهده شده است. این نوع سفال بیشتر از محوطه‌های شمال و شمال غربی ایران به دست آمده است(5).
این نخستین بار است که در فلات مرکزی ایران، نوعی معماری متعلق به مهاجران سفال خاکستری (نیمه هزاره دوم پیش از میلاد) کشف می‌شود. این بناها قادرند اطلاعات بسیار ارزشمندی درباره فرهنگ جوامع آریایی‌های نخستین در اختیار مورخان و باستان‌شناسان قراردهند(6)
·پانوشت ها: 1. آریایی‌ها شاخه‌ای از اقوام هند و ایرانی به شمار می‌روند. این قوم در اواسط هزاره دوم پیش از میلاد از سرزمین اصلی خود از شمالی‌ترین بخش آسیای میانه به تدریج به سرزمین‌های گرم‌تر مهاجرت کرده و از شمال شرق و غرب دریای خزر وارد فلات ایران شدند. این مهاجرت داوطلبانه نبوده و مانند دیگر موج‌های مهاجرت اقوام آسیای میانه بر اثر فشار اقوام دیگر از مناطق شمالی‌تر و سردتر به نواحی جنوبی‌تر و گرم‌تر تحقق یافته است، آنها پیش از رسیدن به فلات ایران در مناطق جنوبی آسیای میانه و یا در ایران با زندگی یکجانشینی و تمدن شهری آشنا شده‌اند (رومن گیرشمن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349)./ 2.روزنامه جمهوری اسلامی، ش6243، ص5./ 3. روزنامه ایران، ش 2240، ص 16. /4. روزنامه جمهوری اسلامی، همان./ 5. دکتر مجیدزاده در 24 آبان 1380 ضمن شرکت در همایش «تبریز سه هزار ساله و سفال خاکستری در ایران» درباره مدارک جدید از مهاجران سفال خاکستری محوطه ازبکی سخنرانی کرد. در این سمینار سعی شده بود تا از دیدگاه علمی، یکپارچگی فرهنگی آذربایجان با دیگر مناطق گسترش سفال خاکستری همچون شمال، مرکز و شرق ایران در معرض دید عموم قرار گیرد (روزنامه ایران، ش 1964،ص11). او در قسمتی از سخنرانی‌‌اش دربارة کوچ‌نشین‌هایی که ظاهرا"مادها نیز قسمتی از آن بودند گفت: «به نظر من کوچ‌نشین‌هایی که بعدها به ایران آمده‌اند، 1500سال طول کشیده است تا متمدن شوند و از دیگر ایرانی‌ها، معماری و نمادهای تمدن را بیاموزند» (هفته‌نامه شمس تبریز، ش 123، ص 9)./ 6. ذکرالله زنجانی، استقرارهای عصر آهن منطقه ساوجبلاغ بر مبنای مطالعه ظروف سفالین، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1383.
لوح آغاز عیلامی، سند همکاری تجاری ازبکی و شوش
باس
تان شناسان در یکی از روزهای سرد پاییزی سال 1378 خورشیدی، یک لوح گلی باستانی را در «مارال تپه» محوطه باستانی ازبکی (از توابع شهرستان نظرآباد واقع در غرب استان تهران) کشف کردند که با مطالعه آن نتایج شگفت انگیزی به دست آمد. مارال تپه از اواسط هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح این سند افتخارآمیز را در دل پر راز خویش حفظ کرده و آن را پس از گذشت این هزاره های طولانی به مردم فرهنگ دوست ایران هدیه کرد. این لوح گلین بیشتر شبیه گل نبشته های دوران آغاز عیلامی است که ارقام و نشانه های آن تاکنون مشاهده نشده است.(1)
به نظر می رسد لوح به دست آمده بخشی از یک لوح محاسباتی باشد. در آن ارقام بیشتر به صورت سوراخ های کوچک گرد در اثر ناخن و یا وسیله ای مانند آن ایجاد 
شده و قبل از باز کردن حساب مجدّد به کمک خطی افقی حساب پیشین را به اصطلاح بسته اند. ورز گل چنان به خوبی انجام گرفته که جنس آن به طور کامل فشرده و سخت شده است و حتّا یک حباب هر چند کوچک هوا هم در سطح لوح به چشم نمی خورد. شکل لوح احتمالا" راست گوشه است. طول این قطعه در حالت کنونی 7/6 و عرض آن 7/5 سانتیمتر است اما به نظر می رسد که در اصل ابعادی به مراتب بیشتر از این داشته است. ضخامت لوح در حدود یک سانتیمتر است و نگاهی به پشت آن نشان می دهد که یکبار بر آن چیزهایی نوشته شده اما پیش از خشک شدن لوح سطح آن را صاف کرده یا به عبارت دیگر پاک کرده اند.(2)
این لوح به همراه پیکره و سفال لب واریخته ای که از سکویی واقع در غرب برش حفاری مارال تپه به دست آمده است، دست کم بر وجود نوعی ارتباط تجاری میان شوش باستان واقع در استان خوزستان و محوطه باستانی ازبکی در استان تهران دلالت می کند که با احتساب فاصله مکانی این مناطق می توان به شگفتی و اهمیت موضوع پی برد.(3) در سال 1380 خورشیدی مقاله ای از «فرانسوا والا» زبان شناس فرانسوی در یکی از مجله های تخصصی زبان شناسی فرانسه در معرفی این لوح به چاپ رسید که حاکی از اهمیت جهانی این اثر باستانی است.(4)
پانوشت ها:1- روزنامه آزاد، ش215، ص1./ 2- یوسف مجیدراده، نخستین و دومین فصل حفریات باستان شناختی در محوطه ازبکی ، ص57./ 3- همان ، گزارش سومین فصل کاوش های باستان شناسی محوطه ازبکی، ص5./ 4- همان، « گزارشی کوتاه از پایان چهارمین فصل حفریات در محوطه باستانی ازبکی»، پژوهشنامه، دفتر سوم، ص279.
در ساوجبلاغ
همه چیز بوی فرهنگ و هنر می دهد
نام ساوجبلاغ در اذهان همگان با تاریخ، فرهنگ و مدنیت چندین هزار ساله و مشاهیر نام آور و رسوم دیرپا و ریشه دار گره خورده است . سیدمحمد خاتمی (رئیس جمهوری وقت و معمار نظریه گفت و گوی تمدن ها) در 16 تیر 1378 در جمع پر شور مردم ساوجبلاغ در این باره گفت: «ساوجبلاغ یکی از کانون های فرهنگ و مدنیت ایران اسلام
ی است که سابقه‌ی درخشان آن به قرن ها قبل از اسلام و حتی قبل از میلاد مسیح (ع) می رسد».
شهرستانی که سابقه‌ی 7 هزار ساله آن با قدمت بسیاری از مناطق تاریخی و باستانی جهان ، برابری می کند. منطقه ای که در آن تقدم در کشف و دسترسی به آهک نسبت به مردمان باستانی «مصر» در دهکده‌ی باستانی «موشه لان» حکایت از عمق مدنیت و فرهنگ در این شهرستان کهن می کند و چشم و دل هر ساوجبلاغی را روشن و منّور می سازد. این شهرستان ، زیستگاه «میترائیان» خوروین و آجین دوجین در هزاره‌ی دوّم پیش از میلاد است؛ میزبان غارهای ده هزار ساله‌ی طالقان است که نمادی از نخستین سکونتگاه های بشری است. ساوجبلاغ محل کشف سفال های زیبا و آیینی 5 هزار ساله‌ی «ایقربلاغ» و معبد 6 هزار ساله‌ی «اسماعیل‌آباد» است و 59 تپه‌ی باستانی و تاریخی را در خود جای داده است. در زمان قحطی هنر و مدنیت ، ساکنان باستانی این شهرستان حماسه ها و هنرهای شگفتی آفریدند که هنوز هم این افتخارات ، مردم ایران و جهان را به تعجب وامی دارد . وجود آثار باستانی ساوجبلاغ در موزه‌ی پنسیلوانیای آمریکا و موزه‌ی مرکزی بلژیک نشانگر شهرت محوطه های باستانی شهرستان در عرصه‌ی بین المللی است .
درهنگام طلوع خورشید اسلام نیز تجلّی مردم روشن ضمیر ساوجبلاغ را شاهد هستیم؛ مقاومت دویست ساله‌ی بخش هایی از طالقان در برابر تلقی های وحی ستیز اموی از اسلام که برکت آشنایی مستقیم این مبارزان پاک طینت را با اسلام علوی،در پی داشت.احادیث و روایات منزلت طالقان در آخرالزمان به نقل از پیامبر اکرم (ص) و ائمه‌ی معصومین علیهم السلام نیز سند مبرهنی بر پاکی عقیده‌ی ساکنان این بهشت گمشده‌ی البرز است که به همرکابی منجی آخر الزمان ـ حضرت مهدی موعود ـ نایل خواهند شد و چه زیبا و شورانگیز است که نخستین علوی در سال176 هجری قمری وارد شهرستان ساوجبلاغ شد؛ ایشان حضرت یحیی بن عبدالله از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) است که هم رهبری مبارزه‌ی اهالی طالقان با دستگاه منحط هارون الرشید عباسی را عهده دار شد و هم محور خیزش جنبش معنوی در طالقان گردید که بر اثر آن قلب های مشتاق این مجاهدان نیک سرشت با تشیع سرخ علوی آشنا شد و در نهایت اسارت و شهادت مظلومانه این علوی مبارز، دانشمند و فقیه در زندان مخوف هارون در بغداد، غم و اندوهی بسان فاجعه کربلا در طالقان ایجاد کرد که تا مدتها اثر این اندوه بر چهره‌ی طالقان باقی بود.حکایت شیعیان خالص پیرو «دهخدای فخرآور هشتوردی» در هشتگرد (مرکز شهرستان ساوجبلاغ) درقرن ششم هجری که بسیار شنیدنی و روایتگر گرایش ساوجبلاغی‌ها به مذهب تشیع در دوران پیش ازحکومت صفویه و مویدی دیگر بر فطرت توحیدی این اهالی است .
سرزمین خاندان های علمی بزرگی همچون آل طالقانی سادات و غیر سادات ، آل صالحی ، آل برغانی، آل حکمی ، آل رفیعی ، آل شهید ثالث ، آل علوی شهید ، آل فشندی و آل نحوی که با تأسیس مدارس علمیه‌ی صالحیه ، سردار ، نواب و التفاتیه در شهر قزوین و مدرسه‌ی شاهزاده خانم در تهران ، خدمات فراوان علمی و فرهنگی به ایران و اسلام کرده اند . وجود آرامگاه 50 تن از سپیداران علوی و امامزادگان شریف در محدوده‌ی شهرستان ساوجبلاغ گویای تقدس این خاک و ارادت ساوجبلاغی ها به خاندان عصمت و طهارت است . این ستارگان پر فروغ در دو مقطع تاریخی ـ به هنگام حکومت علویان در طبرستان و بخش کوهستانی ساوجبلاغ و به هنگام حضور حضرت امام رضا (ع) در خراسان ـ وارد ساوجبلاغ شدند تا با گذر از این منطقه به نواحی یاد شده برسند که متأسفانه عمال شقی امویان و عباسیان آنان را به شهادت رساندند.
واقعه‌ی قیام خونین اهالی طالقان و دماوند پس از شهادت امام صادق(ع) که در منابع تاریخی آمده است. ساخت مسجد جامع برغان به دست یکی از پادشاهان شیعی مذهب در800 سال پیش که از شواهد پنجگانه‌ی قدمت تشیع در این شهرستان به شمار می رود. وجود قلعه های اسماعیلیه در طالقان ووقایع مربوط به آن که اوج نقش آفرینی تاریخی شهرستان ساوجبلاغ در عصر سلجوقیان است. عبور حکیم ناصر خسرو قبادیانی در سال 438 هجری قمری از روستای قوهه ساوجبلاغ و احداث کاروانسرای شاه عباسی ینگی امام در عصر صفویان حاکی از پویایی فرهنگی این شهرستان در آن دوران است . توصیفات «لرد کرزن» نایب السلطنه‌ی هندوستان و «یوشیدا ماساهارو» نخستین فرستاده‌ی دولت ژاپن به ایران درعصر قاجاریه، از معماری زیبای کاروانسرای ینگی امام چقدر غرورانگیز است.
داستان 360 مجلس شبیه خوانی (تعزیه) در ساوجبلاغ که مرحوم دکتر علی شریعتی از قول مرحوم جلال آل احمد بیان می کند . فعالیت های رزمندگان نهضت جنگل در طالقان و حماسه های مرد شماره‌ی 2 این نهضت (دکتر حشمت) در کنار میرزا کوچک خان ، تأسیس اتحادیه‌ی طالقانی ها در انقلاب مشروطیت ، فعالیت فداییان اسلام و پیروان نواب صفوی در طالقان و رفت و آمد مرحوم شریعتی به منزل آیت الله طالقانی در روستای «گلیرد» همگی نشان از بصیرت، خود آگاهی سیاسی و آزادیخواهی مردم ساوجبلاغ در مقاطع مختلف تاریخی است. حضور ایل افشار در ساوجبلاغ که یکی از دلایل انتخاب تهران به عنوان پایتخت از سوی «آقا محمدخان قاجار» بود؛ بیانگر زیبایی های دلنواز و کم نظیر این شهرستان کهن تاریخ است.
به نقل از : کتابشناسی ساوجبلاغ ، ص17
آنجا که حلقه های تاریخ زنجیره می سازند
«ساوجبلاغ» واژه ای ترکی است به معنای «چشمه آب سرد» که به شهرستانی واقع در غرب استان تهران اطلاق می شود؛ وسیع ترین شهرستان استان تهران که از کهن ترین مناطق باستانی ایران به شمار می رود. در این نوشتار کوتاه به توصیف حفاری های باستان شناختی گروه های ایرانی و خارجی در این شهرستان پرداخته شده است، کاوشهایی که اسرار شگفت انگیز این منطقه دیرپا را به ایران دوستان، ارزانی داشته است. البته این یافته های علمی گوشه بسیار ناچیزی از مختصات فرهنگی ـ تاریخی ساوجبلاغ را بیان می کند و با گسترش این حفاریها می توان به تعریف کامل وجامعی از جایگاه تاریخی این شهرستان دست یافت. دکتر یوسف مجیدزاده (باستان شناس) بر این نظر است که «ساوجبلاغ از کهن ترین مناطق سرزمین ایران به شمار می رود؛ ذوق و سلیقه هنری ساکنان این منطقه باستانی را می توان از نقوش زیبایی که با مهارت چشمگیری بر سطح ظروف سفالی مربوط به هزاره های پنجم و ششم پیش از میلاد نقش بسته است، مشاهده کرد.» دکتر حکمت الله ملا صالحی (باستان شناس) ضمن تأکید بر ارتباط محوطه های باستانی ساوجبلاغ با دیگر محوطه های عهد نوسنگی در دشت قزوین می گوید: «ساوجبلاغ یک منطقه عظیم فرهنگی است که از دوره های کهن نوسنگی آغاز می شود و در واقع حلقه میان زنجیره این استقرارهای عهد نوسنگی است که بعضی از آنها تا دوره های جدید ادامه داشته است».وی می افزاید: «کشفیات باستان شناسی در آینده، دهکده ها و جوامع فرهنگها و استقرارهای کهن تر از این دوره را در شهرستان ساوجبلاغ به ما نشان خواهد داد». دکتر پرویز ورجاوند (مردم شناس) که پژوهش هایی درباره تاریخ و مدنیت ساوجبلاغ انجام داده، می نویسد: «جلگه ساوجبلاغ که وسعت آن از دامنه کوههای ولیان و فشند تا کوههای ساوه کشیده شده است، در ادوار پیشین یکی از مراکز مهم تمدن قبل از تاریخ ایران بوده که دنباله آن از یک طرف به نواحی شهریار و جلگه ری و از طرف دیگر تا دشت قزوین ادامه داشته است». تاکنون از سوی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی حدود هفت محوطه در شهرستان ساوجبلاغ مورد کاوش علمی قرار گرفته است. در ذیل به برخی از مهمترین حفاریهای منطقه ساوجبلاغ اشاره می شود:
- خوروین: این حفاری در سال 1328 توسط علی حاکمی و محمود راد در «گنج تپه» و «سیاه تپه» خوروین واقع در بخش چندار ساوجبلاغ طی 9روز انجام شد. در نتیجه گورستانی مربوط به ساکنان اواخر قرن 11 پیش از میلاد همراه با سفال های خاکستری به دست آمد. این گورستان یکی از قدیمی ترین گورستان های اقوام ایرانی مهاجر است که وارد فلات مرکزی ایران شده و از طریق حاشیه کویر و تهران در خوروین ساکن شده اند. گورهای آنان گودال هایی بوده که در زمین بکر کنده شده و به شکل بیضی درآمده بودند، مرده را در این گورها روی پهلوی راست و گاهی روی پهلوی چپ و زمانی در حالت چمباتمه به خاک سپرده بودند. اسباب و اشیای مردگان را ظروف سفالین، ادوات برنزی و سنگی و زیور آلات تشکیل می دادند. مردگان را عموماً با لباس دفن می کردند، این موضوع را از وجود تکمه ها و زینت آلاتی که در اطراف اسکلت پراکنده بوده، می توان تشخیص داد. حفاران این محوطه در گزارش باستان شناسی خود آورده اند که ساکنان این محوطه به مذهب میترائیسم (:آیین پرستش خدای درون خورشید) اعتقاد داشته اند. هم اکنون کشفیات این حفاری در موزه ملی ایران نگهداری می شود.
- خوروین و آجین دوجین: این حفاری را یک نظامی آمریکایی به نام سرهنگ اسمیت به سال 1335 انجام داد. اشیایی که توسط وی در تپه های خوروین وآجین دوجین ساوجبلاغ کشف شد حدود 20صندوق بود. در میان این اشیاء ، ظروف سفالی به رنگ های سیاه و خاکستری و گاهی قرمز و همچنین شمشیر زرین و چندین گوشواره بسیار بزرگ و سنگین از حد معمول نیز بود که به موزه ایران باستان و موزه پنسیلوانیای آمریکا انتقال داده شد.به جهت پیدا شدن گوشواره های پیش گفته نزدیک سر اسکلت های مرد، سرهنگ اسمیت بر این نظر بود که در آن عصر در خوروین مردها نیز گوشواره طلا به گوش آویخته و یا آنها را به وسیله نواری از روی کلاه خود آویزان می کردند. امروز ه از کشفیات زرین مورد اشاره در این حفاری اطلاع چندانی در دست نیست.
- موشه لان تپه اسماعیل آباد ـ1: این محوطه در 62 کیلومتری غرب تهران بین کرج و هشتگرد می باشد که از سوی اداره کل باستان شناسی وقت زیر نظر مهندس حاکمی به مدت دو ماه و نیم در فاصله سالهای 1337 تا 1338 مورد حفاری قرار گرفته ونتیجه آن گزارش کوتاهی است که در «سالنامه کشور ایران» به چاپ رسیده است.در حفاری موشه لان تپه، اشیایی همانند: سفالهای قرمز رنگ با اشکال هندسی و تصاویری از حیوانات، تعدادی ابزار سنگی از قبیل پیکان و تیر و ظروف مرمرین وگردنبند از مهره های عقیق وسنگ مربوط به هزار ه چهارم پیش از میلاد به دست آمد. در بنای خانه های باستانی موشه لان تپه، از آهک به عنوان ملاط استفاده شده که بسیار شگفت انگیز است. باید دانست که تا قبل از این حفاری، تاریخ کشف واستفاده از آهک را خاورشناسان، مربوط به 1500 قبل از میلاد ومصریان می دانستند ولی وجود آن در بین خشت های پیش از تاریخ موشه لان تپه، پیدایش و استفاده از این ماده را تا هزاره چهارم قبل از میلاد بالا برد.
- موشه لان تپه اسماعیل آباد -2: فهیمه (کبری) نوایی که در مدرسه لورو پاریس در بخش باستان شناسی تحصیل می کرد، برای رساله فوق لیسانس خود بررسی سفال های موشه لان تپه را برگزید و به راهنمایی مهندس حاکمی موفق به تدوین رساله خود شد. با توجه به شناختی که وی از این بررسی نسبت به فرهنگ موشه لان تپه به دست آورده بود، مرکز باستان شناسی ایران در صدد برآمد تا در این محوطه شناخته شده کاوشهای مجددی انجام دهد. لذا در سال1335و 1356 کاوش ها به سرپرستی خانم نوایی و با همکاری عقیل عابدی از سر گرفته شد.ادامه این کاوش ها مانند دیگر برنامه های باستان شناسی به سبب وقوع انقلاب معوق مانده و نتیجه کار چاپ و منتشر نشد اما دکتر حسن طلایی یکی از اعضای گروه کاوش در سال 1983 میلادی مقاله ای پیرامون معماری موشه لان تپه به زبان انگلیسی تألیف و چاپ کرد .
- مرجان تپه طالقان: این حفاری در روستای متروکی به نام «مرجان» در محوطه ای که اینک ساختمان دانشگاه غیرانتفاعی طالقان در دست ساخت است، بوسیله احمدامیری و به سال 1373 صورت پذیرفت وطی آن گورستانی متعلق به هزاره نخست پیش از میلاد آشکار شد. در حفاری «مرجان» چهار گور از نوع سنگی خشکه چین مورد شناسایی قرار گرفت که دو گور دست خورده ولی دو گور دیگر سالم و دست نخورده بودند. گورستان مرجان متعلق به هزاره اول پیش از میلاد و همزمان با آثار کلاردشت است و اشیای آنها نیز با هم قابل مقایسه هستند. همچنین درسال 1374 «حسن رضوانی» (باستان شناس) ، بررسی و شناسایی منطقه طالقان را انجام داد که متأسفانه از این دو برنامه طالقان آثاری تاکنون به چاپ نرسیده است.
- محوطه ازبکی: کاوش در محوطه 9 هزار ساله ازبکی واقع در بخش نظرآباد از سال 1377 زیرنظر دکتر یوسف مجیدزاده آغاز شده و تاسال1384 ادامه یافت. طی شش فصل کاوش در این مجموعه باستانی که شامل 10 تپه است، آثاری مربوط به هزاره هفتم پیش از میلاد تا دوره مادها به دست آمد که بیانگر تداوم 6 هزار سال قدمت فرهنگی این محوطه است. با توجه به پراکندگی تپه های کوتاه در اطراف تپه مرتفع ازبکی و به استناد یافته های سفالی می توان گفت که وسعت محوطه ازبکی به حدود 100 هکتار می رسد. زیبایی و ارزش کشفیات این محوطه به حدی است که شرح کامل آن مجال دیگر می طلبد. در این فرصت فقط به رئوس این نتایج اشاره می گردد:
1 ـ کشف کهن ترین نوع خشت های دست ساز بشر با قدمت 9هزار ساله از «یان تپه» که یکی از آنها را آقای خاتمی در سال 1379 در همایش جهانی گفت وگوی تمدنها به کوفی عنان دبیر کل سازمان ملل متحد اهدا کرد. 2 ـ کشف یک قلعه دوران ماد به وسعت 950 متر مربع در ارتفاعات 26 متری تپه اصلی محوطه ازبکی که احتمالاً در 200 سال حکومت مادها کاربری داشته است. این قلعه مادی شامل تالار شورا، عبادتگاه، اتاق نگهبانان، انباری، یک چاه، حیاط بزرگ و تالار نشیمن خانواده فرمانروای دژ و... می باشد. 3 ـ کشف بقایای یک معبد رنگین در «یان تپه» مربوط به هزاره هفتم قبل از میلاد4 ـ کشف دیوارهای دو رنگ ازدوران مادی که در نوع خود بی نظیر است. 5 ـ کشف یک بنای عمومی متعلق به آریایی های اولیه با قدمت 3500 ساله در «دوشان تپه».6 ـ کشف یک لوح گلین آغاز ایلامی که سند همکاری تجاری ساکنان باستانی ازبکی با شوش در قرون پیش از میلاد مسیح(ع) است. 7-شف تعدادی گوره خمره و سفال های موسوم به آلویی در «مارال تپه» . 8 ـ کشف سکوی بزرگی از نیمه دوم هزاره چهارم قبل از میلاد در «مارال تپه» . 9ـ کشف پیکرکهای گلی، تیغه های سنگی، درفش های مسی واستخوانی در «مارال تپه». 10 ـ کشف نخستین پیکره سنگی متعلق به دوره مادها. 11 ـ کشف 6000قطعه سفال و تکه سفال نخودی و خاکستری و پیکرکهای حیوان، قمقمه آب و پیکرک های سنگی و... از تپه های مختلف محوطه ازبکی.
- نشر نخست این مقاله در: روزنامه ایران، ش 2331 ، دوشنبه 25 آذر 1381، ص 9.
