در محضر منتظرانی متفاوت و متوقف

دکتر حکمت اله ملاصالحی

استاد دانشگاه تهران و عضو هیأت امنای بنیاد ایران شناسی

در لایه‌های زیرین و نهانگاه‌های تاریخ، چه خبر است و چه سنّت‌ها و باورها و تجربه‌های زیسته‌ای نیرومند، مرموز و مخفیانه در کارند؛ هیچ نمی‌دانیم. روایت‌ها چه می‌کنند! باورها مخفیانه در نهانگاه‌های تاریخ و لایه‌های زیرین هستی ما چه در سر دارند و چگونه فعالند و هر بار که سر برکشیده و برآمده‌اند؛ گستره و دامنه تبعات و پیامدشان، میراث دیرینه و دیرپایشان در تاریخ چگونه بوده است و چگونه خواهد بود؛ ردیابی و رصد تاریخی‌شان، پیشگیری یا پیش‌بینی‌شان، اثرات و تبعات و پیامدهای مثبت و منفی‌شان بر روان و رفتار و نحوه بودن و حضور انسان در جهان، آنقدر آسان هم نبوده و نیست و نخواهد بود که گمان برده‌ایم.

گاه همان چیزی که سخت مورد تردید و یا انکار و حتی امکان و انتظار برآمدنش مورد تمسخر ما بوده است؛ چنان غافلگیرمان کرده است؛ برآمدنش چنان تسخیرمان کرده است؛ چنان ذهن و فکر و عقل و فهم ما را دور زده است؛ چنان تاریخ و زمان تاریخی را درنوردیده است که تیرش در کمان اندیشه و گمان ذهنمان درنمی‌گنجیده است. تاریخ پر از خلاف آمدهای عرف و گرانبار از رخدادهای خارق عادت و اتفاقات ناسازوار است. اصلاً برآمدن انسان و حضور تاریخی و تاریخمند انسان روی پوسته نازک و ظریف غبار کیهانی زمین، افکنده در میان صدها و صدها میلیارد غبار کیهانی دیگر از صدر تا ذیل از دیرینه‌ترین روزگاران تا روزگار ما، خلاف آمد عرف و یکسر ناسازواری بوده است و یکسر خرق عادت. یکسر پارادوکس و یکسر پارادوکس‌گون و پارادوکس‌وار. یکسر خرق طبیعت و خرق جغرافیای طبیعی و گذار از قلمرو جغرافیای طبیعی به سپهر جغرافیایی از نوع دیگر. جغرافیایی گرانبار از تضاد و تقابل و تعامل ذهن‌ها و فکرها و عقل‌ها و فهم‌ها و وهم‌ها. جغرافیای بغایت پوینده و پویا و پرتنش و پرکشمکش و پرتناقض و معارضه‌خیز و خونبار و خطرخیز و شعله‌بیز و زلزله‌خیز و خطرناک و غم‌بار و غم‌انگیز. جعرافیای طبیعی، جغرافیای سازگاریست.

«حیات طبیعی» این چنین در بستر سازگاری مستمر در یک فرایند و فرگشت و دگرگشت دیرینه و دیرپا روی پوسته نازک سیاره زمین تداوم داشته است. جغرافیای تاریخی جامعه و جهان بشری ما نیز روی پوسته نازک همین جغرافیای طبیعی و امکاناتی که جغرافیای طبیعی در اختیار انسان قرار می‌داده تکون و تشکّل پذیرفته و پاییده است. جغرافیایی گرانبار از سازگاری‌ها و ناسازگاری‌ها و ناسازواری‌ها.

باری دوشنبه روزی خردادی و بهاری به پیشنهاد دوست معزز و گرانقدرم جناب آقای دکتر رستم فلاح که هم در مقام نظر هم در میدان عمل، فیلسوف اخلاقند و جانی آراسته به اوصاف و ادب و آداب و اخلاق نیک زیستن و در همصحبتی و همسفری از بهترینان، به دیدار کسانی رفتیم که از کسان معمول و متعارف نیستند. به دیدار انسان‌هایی که اهل توقف، هم در مفهوم هم به مصداق هستند. روستای جدیدالتأسیسی که ساکنان کم شمارش را روایات شیعه در وصف ظهور امام زمان و شمار یارانی که از طالقان در رکاب او حضور خواهند یافت؛ از شهر تبریز به شهرستان طالقان کشانده است و در شهرستان طالقان در انتظار ظهور امام موعود سکنی گزیده‌اند. در وصف و معرفی اهل توقف، دوست معزز و گرانقدر ما آقای دکتر حسین عسکری در ذیل عنوان «روستای ایستا» که تعبیر بامسمائی هم است؛ با قلم توانایشان به تفصیل سخن گفته‌اند. هوشمندانه و مورخانه هم قلم زده‌اند. کتابی خواندنی با نثری شیوا و روان.

هرچند بارها از کنار روستا گذر کرده و گذشته بودم لیکن فرصت دیدار هیچگاه دست نداده بود؛ این بار فرصت دست داد و به پیشنهاد و به اتفاق دوست گرانقدرم آقای دکتر رستم فلاح به دیدار منتظران امام موعود رفتیم. وقتی وارد روستا می‌شوی هم محیط و نحوه زندگی ساکنان، هم فضای روستا را متفاوت از روستانشینان و روستاهای پیرامون می‌بینی و احساس می‌کنی. میهمانِ میزبانانی متفاوت می‌شوی که همه مردانند و زنان در پرده و پرده‌نشین و غایب از نظر. میزبانانی نه چندان متعارف و معمولی. زیست سبک و ساده و پیراسته‌شان از انواع و اطوار افزون‌خواهی‌ها و رفاه‌طلبی‌ها و تجمل‌گرایی‌های افسارگسیخته و مصرف‌زدگی تهوع‌آور و آلوده به انواع و اطوار اسراف زدگی بیمارگون و تنفس زیر تل‌های عظیم زباله‌های متعفن و مسموم؛ لحظاتی که در آنجا هستی احساس خوش داری و آرامی و آسوده‌خاطر از مشغله‌های روزینه. واقعاً لحظاتی احساس می‌کنی کمی و اندکی از زیر آوار سنگین تاریخ و زمان تاریخی بیرون جسته‌ای. زمان تاریخی را متوقف کرده‌ای. اتفاقاً حس راستین انتظار به ظهور موعود همین است. وقتی با ابدیت نسبت برقرار می‌کنی؛ زمان تاریخی نزد تو در برابر نسبت تو با ابدیت رنگ می‌بازد. برای منتظران راستین هماره ظهور نزدیک است. چون از چشم ابدیت و با چشم ابدیت ظهور را می‌بینند. تجربه می‌کنند. ممکن است بگویید پس چرا عملاً اتفاق نمی‌افتد.

اتفاقاً عملاً در تاریخ اتفاق افتاده است و بارها و بارها هم اتفاق افتاده است. خلاف آمد عرف تاریخ را ببینید؛ نه تنها کم نبوده‌اند که بسیار بوده‌اند منتطرانی که به هنگام ظهور موعود و خیزش و رستاخیز عظیم معنوی که در مرزهای گذار تاریخی از دوره‌ای به دوره دیگر اتفاق افتاده؛ انکارش کرده‌اند. انکارش کرده‌اند؛ چون دچار تناقض می شده‌اند؛ یا می‌باید خود را و باور به انتطار و در انتظار ظهور موعود را برای همیشه به کناری نهند و انکارش کنند و یا به موعودی که ظهور کرده است و گواه حضورش هستند؛ ایمان بیاورند! چنین است خلاف آمد عرف تاریخ! چنین است حضور رازآمیز و ناسازوار و خلاف آمد عرف انسان روی پوسته نازک، سرد، ظریف و شکننده غبار کیهانی زمین، چونان هستنده‌ای تاریخمند. چنین است جغرافیای پرچین و شکن و پیچیده و پرتناقض و تضاد جامعه و جهان بشری ما. تاریخی که با اندیشه و باور به انتظار و مراتب و سویه‌های گونه‌گون انتظار چنان سخت و ستبر گره خورده است و چنان گسست‌ناپذیر درتنیده است که هر سرِ تلاشی را به انگیزه و در اندیشه حذف و انکارش به سنگ و صخره می‌کوبد. به سنگ و صخره می‌کوبد؛ چون انسان وجودیست منتظر. منتظرانه زندگی می‌کند. زیست انسانی او منتظرانه است. البته و صد البته انتظار، هم مراتبی دارد هم انواعی و اطواری. اتفاقاً انتظار به موعود یا موعود‌هایی که روزی خواهند آمد و جامعه و جهان بشری را از بند دروغ و ستم و شرارت و سنگدلی و شقاوت و سیادت نیروهای اهریمنی آزاد خواهند کرد، انتظاری نیکو و باوری عمیقاً اخلاقی و آرمانی عمیقاً معنوی‌ست. فارغ از افسانه پردازی‌های عامدانه و عامیانه و خرافه باوری و وهمیات ضخیمی که اغلب با حسی از انتقام جویی و خشونت و شرارت و قساوت ورزی‌های بیمارگون و مالیخولیایی همراه شده است و مردود است؛ اصل انتظار و امید و باور و حرکت و عزیمت و مجاهدت و مساعدت برای و به ‌سوی تحقّق جامعه و جهانی اخلاقی‌تر و معنوی‌تر و دادگرانه‌تر و دادورزانه‌تر به رهبری انسان‌هایی که به راستی حامل پیام و مژده غیبی و آن سویی هستند و مژده و ارمغان از آن سو به این سو آورده‌اند؛ اصلی نیکو و اصیل و گوهرین است و پرمایه و غنی از حس نیکخواهی و اخلاق نیک زیستن؛ به ویژه در زمانه‌ای که برای آغازین بار به طرز انسانشمول و سنگین و سهگمین صدای درهم شکستن ستون فقرات وجود انسان زیر فشار آوارهای سنگین تاریخ و زمان تاریخی در همه جای سیاره زمین در همه جامعه‌ها و در میان همه جمعیت‌های میلیاردی سیاره زمین شنیده می‌شود. در غروبگاه چنین عصری و در عُسرت غم‌انگیز و غیبت حاملان و عاملان و غایبان عالم غیب و قدس، تابیدن و تابش برق‌های غیبی و بیدار و حساس و هشیار شدن انسان به گوهر ازلی وجود خویش و انتظار زیستن و باور و ایمان به تحقّق جامعه و جهانی اخلاقی‌تر و معنوی‌تر و زیستی همدلانه‌تر و صمیمانه‌تر، فکر و فعل و عملی اخلاقی و عمیقاً معنویست. جامعه و جهان ما تا خِرخِره گرفتار خشم و قهر و شرارت و خشونت و انتقام جویی‌های افسار گسیخته است و دستش به نسل‌کشی‌های گسترده و جاری کردن و ریختن خون جمعیت‌های پرشمار انسانی گناهشان زادن و زیستن و معاصرت در چنین عصری کابوسناک بوده؛ آلوده است و انبان ذهن و فکرش و انبارهای نظامی‌اش پر از انواع سلاح‌های هسته‌ای و میکروبی و شیمیایی! شرارت‌های اهریمنی و انتقام‌جویی‌های دجالی خود را با نقاب انتظار به موعود و به نام مدینه فاضله و آرمان¬شهر موهوم پنهان نکنیم.

 انتظار اصیل و راستین به موعود، باور به سر برکشیدن و بیدار شدن حسی همدلانه‌تر و باور و پایبندی به زیستی ساده‌تر و صمیمانه‌تر و زیست اقلیم و عالمی اخلاقی‌تر و معنوی‌تر و نوع دوستانه‌تر و سبک و ساده‌تر در جان و وجدان و روان و رفتار آدمیان در مقیاسی کلان و انسانشمول است. چنین درخشش‌ها و برق‌ها و بارقه‌های غیبی و قدسی را بارها در تاریخ زیسته و تجربه کرده ایم. چرا باز فکر می‌کنیم دگربار هم نمی‌شود تجربه کرد؟ اتفاقاً هرجا و هرگاه که برق ابدیت بر جان ما درخشیده است؛ هرجا و هرگاه حسی از ابدیت در جان ما خیزش و ریزش کرده است و بیدار شده است تاریخ و زمان تاریخی و گذشته و آینده تاریخی در آن لحظه و در آن، «آنِ» تجربه ما از ابدیت، از امر جاودانه، از زمان اکرانه به تعبیر ایرانیان باستان (آیین زروانی) ظهور و حضور غیب را نزدیک و در دست دیده‌ایم.

تصادفی نیست که از زبان منتظران به موعود شنیده‌ایم و می‌شنویم ظهور نزدیک است. این قلم هم هر بار به محصر مبارک مادر گرانقدر و معزز متشرف می‌شوم می‌فرمایند فرزندم تردید نداشته باش که ظهور نزدیک است. در تراز و ترازوی ابدیت همه چیز این عالم خُرد و نزدیک است. درنگ و لحظه‌ای بیش نیست. قصه جوانمردان اصحاب کهف را در قرآن ببینید: «وَتَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ تَزَاوَرُ عَنْ کَهْفِهِمْ ذَاتَ الْیَمِینِ وَإِذَا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ وَهُمْ فِی فَجْوَةٍ مِنْهُ ذَلِکَ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِیًّا مُرْشِدًا: و خورشید را مى‌بینى که چون برمى‌آید، از غارشان به جانب راست میل مى‌کند و چون غروب کند ایشان را واگذارد و به چپ گردد. و آنان در صحنه غارند. و این از آیات خداست. هر که را خدا هدایت کند هدایت یافته است و هر که را گمراه سازد هرگز کارسازى راهنما براى او نخواهى یافت» (سوره کهف / 17).

انسان عالم مدرن «دوران گرفته» ترین و زمان گیر و زمان زده‌ترین انسان همه روزگارانی‌ست که از سر گذرانده‌ایم. تمدن دوره جدید تاریخی‌ترین و تاریخ مدارترین همه تمدن‌ها در تاریخ بشر است که تجربه می‌کنیم. تمدنی که روی آوار ساختار سنّت‌ها و باورها و ارزش‌های دیرینه و دیرپای فروپاشیده موزه‌های عالم مدرنش را بنیاد نهاده است. آرمان انتظار و باور به موعود هم روزگار غربت و عُسرتش را از سر می‌گذراند. البته برای آنها که همچنان با تاریخ باطنی و با باطن تاریخ نسبت دارند و احساس می‌کنند به سرچشمه متصل هستند؛ ظهور را نزدیک می‌بینند و نزدیک احساس می‌کنند. نزدیک احساس می‌کنند و می‌بینند چون زمان در نسبت با ابدیت در ترازوی ابدیت رنگ می‌بازد. قطره‌ای می‌شود محو در دریای بیکران ابدیت در اکرانگی. لازمه نسبت با غیبب با باطن و سرچشمه هستی با باطن و سرچشمه رخدادها، صورت‌ها و شکل‌ها و ساختارهای متغیر و ناپایدار جهان به معنی الاعم و تاریخ به معنی الاخص رنگ باختن و خُرد شدن و خُرد دیدن زمان است و زمان‌مندی صورت‌ها و ساختارها و شکل‌ها و رخدادها! آنها که منتظرند و از نزدیک بودن ظهوری که اتفاق نیفتاده است و هر آن خواهد افتاد؛ سخن می‌گویند؛ دروغ نمی‌گویند. توهم نمی‌ورزند. ماهیت نسبت با غیب با باطن و اتصال به سرچشمه هستی چنین است. لازمه فراز آمدن بر زمان تاریخی چنین است. البته آنها که باور دارند و چنین باوری تجریه زیسته آنهاست. آنها بیرون از چنین باورهایی زندگی می‌کنند اینها همه برایشان لقلقه زبان است و بیرون از حیث تاریخی و زمان تاریخی و تاریخیگیری افسارگسیخته عالم مدرن چیزی را نمی‌بینند.

و اما و صد اما تناقضی که هر بار منتظران در تاریخ با موعودی منتظر ظهورش بوده‌اند و آمده است و کم نبوده‌اند که بسیار هم بوده‌اند منتطرانی که انکارش کرده‌اند. اینچنین مانی را منتطرانش انکار کردند به دیوار آویختند و این عیسی مسیح را یهودیان منتطر به دار آویختند! و اینچنین امپراطور همان امپراطوری که فرماندارش در اورشلیم و سرزمین فلسطین نبوی، پیلاتیس فرماندار هم که فرمان به دار آویختن او را صادر کرده بود؛ در کمتر چهار سده بعد با صدور فرمانی مسحیت را دین رسمی امپراطوری اعلام کرد. خلاف آمد عرف تاریخ را ببینید! آن مژده‌های خوش مسیحایی که «اونگلیو (Ευγγε"λιο)» به زبان یونانی یعنی مژده خوش بود سر از قرون وسطای قهر و خشونت و جزم و تعصب کلیسای پاپ‌های اعظم هم برکشید! ناسازواری‌های تاریخ را ببینید.

گمان بریم و فرض کنیم؛ موعودی منتظران هر صبح و شام دعای حرج و فرج ظهورش را از گلدسته‌های مساجد پخش می‌کنند‌؛ ظهور کرده است و ارمغان سخن و مژده خوش پیامی که از عالم غیب و قدس برای ما آورده است به ما می‌گوید: من نیامده‌ام که خون بریزم، نیامده‌ام که انتقام بگیرم، نیامده‌ام طرد و تکفیر کنم. نیامده ام شما را فرقه، فرقه کنم و فرقه ببینم. نیامده‌ام معابد پرشکوه بپا کنم. آمده‌ام که به شما بگوییم شما خود معبد خدایید. درهای معبد جانتان را صمیمانه و سخاوتمندانه و گشاده دست و گشاده رو به‌ روی هم بگشایید. ناقه طبیعت خدا را از آب چشمه‌های زلال خدا دریغ نکنید. حرمت روز جمعه و شنبه و یک شنبه را چونان روز خدا پاس بدارید. آن روز را با خدا سرکنید نه با تاریخ. ساده زندگی کنید. طبیعت خدا را زباله دانی نکنید. چشمه‌های زلال طبیعت خدا را مسموم نکنید. نیکخواه هم باشید. روحتان را ارزان به اهریمن نفروشید. درست و راست و نیک زیستن را قربانی موفقیت نکنید. موفقیت را در نیک و راست و درست زیستن تجربه کنید. پاکیزه و سبک و ساده و عادلانه زندگی کنید. و صدها و صدها مژده دیگر از این دست و از این جنس که عامیانه و ساده و بدیهی و آشنا به گوش و به هوش می‌آیند؛ مواجهه و رفتار منتظران به فرض با موعودی که اینک آنها را مخاطب قرار داده است چگونه می‌بود!؟

1403/3/31 هجری خورشیدی

غیر از این، نه دنیا داری نه آخرت، چون که در سوئیس هم بیگانه ای 

  دکتر محمود مصدق (نوه دکتر محمد مصدق و عضو هیأت امنای قلعه احمدآباد مصدق در شهرستان نظرآباد استان البرز) روز چهارشنبه 14 شهریور 1403 درگذشت. او که فوق تخصص زنان و ناباروری بود تا پایان عمر در ایران زندگی کرد. این سوگ را به خانواده محترم آن مرحوم تسلیت عرض می کنم.

دکتر محمد مصدق (درگذشت 14 اسفند 1345) در 10 فروردین 1339 از تبعیدگاه سپس مدفنش روستای احمدآباد، نامه ای کوتاه به نوه اش دکتر محمود نوشته که برگی از تاریخ استان البرز است.  در آن زمان مصدق جوان، دانشجوی پزشکی در کشور سوئیس بود. فراز پایانی نامه، پیوند عاطفی این پدر بزرگ و نوه و همچنین نگاه دکتر مصدق به وطن را روایت می کند: «...غیر از این، نه دنیا داری نه آخرت، چون که در سوئیس هم بیگانه ای.» این نامه به کوشش دکتر محمد ترکمان در صفحه 282 کتاب «نامه های دکتر محمد مصدق» منتشر شده است.

در آزادگی شادروان دکتر محمود مصدق همین بس که 18 روز پیش از مرگش در دادگاه رسیدگی به دعوی بیش از 402 هزار نفر از شهروندان ایران از عوامل کودتای 28 امرداد سال 1332 (دولت ایالات متحده آمریکا، وزارت خارجه ایالات متحده، بانک مرکزی ایالات متحده، آژانس مرکزی ایالات متحده، وزارت خزانه‌داری ایالات متحده آمریکا، مجلس نمایندگان ایالات متحده آمریکا، فدرال رزرو) شجاعانه گفت: «استدعا دارم بر اساس قانون و قواعد بین‌المللی و داخلی حکمی را صادر فرمایید تا جبران خسارات عظیم مردم شریف ایران ناشی از ساقط کردن دولت مردمی و قانونی آن‌ها و خسارات عظیم تحمیل 25 سال اختناق، غارت و چپاول منابع ایران عزیز، تألمات وارده بر خانواده هزاران شهید در طول 25 سال مبارزه با طاغوت، زندان و شکنجه‌های جسمی و روحی وارده بر مبارزان و آزادی خواهان ایرانی باشد، از جمله سه سال زندان انفرادی مرحوم دکتر محمد مصدق در بی دادگاه محمدرضا پهلوی در کهولت سن که از بغض و کینه شاه بی‌کفایت و اربابان وی از حریت و آزادگی مرحوم مصدق و خارج نمودن منابع نفت ایران از دست استعمارگر انگلستان، ولو این که با کودتای آمریکایی و انگلیسی مجدداً بر نفت ایران مسلط شدند، سپس تبعید او به روستای احمدآباد و جلوگیری از اجرای وصیت مرحوم برای خاک سپاری در محل مورد نظرش می‌باشد.»

روانشان شاد و قرین رحمت الهی باد

حسین عسکری

14 شهریور 1403

_________________________

متن نامه پدربزرگ به نوه

احمدآباد - 10 فروردین ماه 1339

محمود جون عزیزم!

اگر تو اوستا هستی من از تو اوستاترم، میدانی چه می کنم؟ به پاپولا می گویم پول برایت نفرستد تا مجبور شوی برای پول حرکت کنی و نتیجه این بشود که ما هم تو را ببینیم. اگر می خواهی در اروپا زندگی کنی و پاپولا هم همیشه برایت پول بفرستد، این رویه بد نیست، البته خوب هم نیست ولی اگر بخواهی در ایران زندگی کنی، هرچند وقت، یک بار باید دیدنی از اهل وطن بکنی و به روحیه این مردم آشنا شوی و تحصیلاتی که کرده ای به نفع مردم بکار ببری. امیدوارم که امتحانات خود را بخوبی خاتمه دهی و چند ماهی به ایران بیایی که غیر از این، نه دنیا داری نه آخرت، چون که در سوئیس هم بیگانه ای.

تبعیدگاه و مدفن دکتر محمد مصدق (قلعه احمدآباد، شهرستان نظرآباد، استان البرز)

دکتر محمود مصدق در دادگاه کودتای 28 امرداد 1332، تهران، 28 امرداد 1403

صفحه دکتر محمود مصدق در وب سایت نظام پژشکی ایران