درباره دیوارکشی در کتابخانه شهید ثالث شهر جدید مهستان - 5

افسانه دیو و دیوار و شیخ دیوارکش شهر

دکتر حکمت اله ملاصالحی

استاد دانشگاه تهران و عضو هیأت امنای بنیاد ایران شناسی

20 آبان 1402

یک جامعه و جهان مطلق بی مرز و بی حصار، بی حریم و بی دیوار در عقل و در فهم درنمی گنجد؛ اگر در رویا و در خیال هم درگنجد و به تصویر کشیده و ترسیم شود؛ کابوسناک و آشوبناک، آسیب پذیر و آسیب ناک، ملال آور و زمخت، خشن و نازیبا و تحمل ناپذیر است و در مسیر پرتگاه گام برمی گیرد و به سوی پرتگاه ره می سپارد و می رود و در معرض انهدام و نابودی اجتناب ناپذیر و حتمی و ختمی ست.

زلزله تحولات سنگین و سهمگینی که طی سده های اخیر در کمربندها و گسل های زلزله خیز ارض تاریخ و جغرافیای تاریخی منطقه های غربی جامعه و جهان بشری ما اتفاق افتاد؛ حصارها و دیوارهای ستبر ساختارهای کهن و باورها و اندیشه ها و ارزش ها و نظام ها و سنّت های اعتقادی و ارزشی و نحوه زندگی سنّتی جمعیت های سیاره ما را چونان آوار بر سرشان فروریخت و موزه های عالم مدرن روی آوارشان بنیاد نهاده شد. آن آوارهای سنگین و سهمگین، به سرعت تسطیح شدند و بر زمینشان و از مواد و مصالح رنگارنگشان ساختارهای اجتماعی و فکری و فرهنگی و نظام های سیاسی و دانایی جدید و مرزبندی ها و حصار و دیوارکشی های مدنی و سبک زندگی و زیست جهانی از ارزش ها و نظام های ارزشی مدرنیته و روزگار مدرن، پی افکنده شد و بنیاد نهاده و سر برکشیده و بپا شد. ماده میراث کهن در صورت بخشی و ساختاربندی دنیای مدرن. باده نو در جام کهن.

ملاحظه می کنید که حتی در یک جامعه و جهان باز و شناور و پر تحرک و تموّج و پر قوّت و خلاقِ روزگاری که به مدرن بودن و ارزش های مدرنیته اش شهره است هم نمی توان مطلق بی مرز و بی دیوار، مطلق بی حریم و بی حصار، مطلق بی نظم و بی ساختار، دمی زندگی کرد. اگر چنین کنیم و جامعه و جهان خود را به سوی بی نظمی و آنارشیزم و هرج و مرج و پرتگاه های مرگبار تاریخ که هماره در مخفیگاه های نامرئی کمر به انهدام و نابودی ما بسته اند؛ کشانده و رانده ایم. و تاریخ پر از مخفیگاه های نامرئی ست. ردیابی و رصدشان بسیار دشوار است و گریز از کمین و کمندشان نه چندان آسان که بسیار پیچیده و دشوار.

باری مراد از آن چه گفته آمد این نیست که مرزبندی ها و حریم گذاری ها و حصار و دیوارکشی ها همه از هر جنس و سنخ از هر نوع و طور، همیشه مفید و مثبت بوده اند و همیشه به منفعت و به صلاح و به فلاح جامعه عمل کرده اند. مرزبندی ها، حریم گذاری ها، دیوار و حصارکشی ها همه علی القاعده خادم جامعه اند و می باید در خدمت و در مدد رساندن به جامعه و در مسیر و بستر صلاح و رفاه و فلاح و امنیت و ایمنی جامعه و سلامت روان و رفتار فردی و اجتماعی آدمیان عمل کنند. فراخوانده شده اند؛ خادم جامعه باشند و به جامعه خدمت کنند و مدد برسانند. وقتی وارونه شان می کنیم و مخدومشان می بینیم و ما می شویم خادم و آن ها مخدوم ما، خطرخیز می شوند و منفی عمل می کنند و زیان و آسیب به جامعه می رسانند و چونان ویروس های مهلک فعال می شوند و به سلامت زیست اجتماعی به امنیت و ایمنی جامعه به سلامت روان و رفتار ما از درون و بیرون آسیب می رسانند و تضعیفش می کنند و تاب آوری و نیروی زندگی و ادامه حیات را از جامعه و از ما می ستانند. خطرخیز می شوند و هرج و مرج و آشوب و آنارشیزم را چنان که در پیش گفته آمد دامن می زنند.

آلمان روزگار حاکمیت رایش سوم و فاشیست های ایتالیای سال های حاکمیت موسولینی و همچنین سال های حاکمیت استالین و استالینی ها در اتحاد شوراها و شوروی سابق، تجربه غم انگیز، پرهزینه و خسارتبار و خونبار مرزبندی ها و حصار و دیوارکشی های نژادپرستانه و ایدئولوژیک به روی دیگر جامعه ها و جمعیت های جهان بود که از سر گذراندیم. و چه پر هزینه و خونبار هم از سر گذراندیم. در نهانگاه های نامرئی تاریخ و لایه ها و زیرلایه های نهان و درونی تر روان و رفتارهای ما ذهنیات و خُلقیات ما احساسات و عواطف جمعی تلنباره شده ما طی هزاره ها چه خبر است و چه نیروهایی در کارند و در کمین و از درون و در بیرون ما را کمین کرده اند؛ باید اعتراف کرد که اگر نگوییم هیچ نمی دانیم لیکن درست این است که اعتراف کنیم و بپذیریم بسیار اندک می‌دانیم. قطعاً بسیار اندک! سنّت های معنوی و متعالی به ما می آموختند ذاتی، سرچشمه ای، تائویی، آتمنی، یگانه ای هست که می‌داند و به هر میزان جان آدمی به او متصل تر، ایمن تر، دست کم در زندگی و روان شناسی و روان و رفتار شخصی ایمن تر. تعبیر قرآن را ببینید: «مَا یَکُونُ مِنْ نَجْوَى ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ.» [1]

شانه به شانه سنّت های نبوی اهل سلوک و اصحاب عرفان و اشراق نیز آدمیان را از فروغلتیدن در «اسفل السافلین» کمین گاه ها و نهانگاه های نیروهای اهریمنی هشدار می داده و برحذر می داشته و پرهیز می داده اند. مولانا را ببینید:

ای شهان کشتیم ما خصم برون

ماند خصمی زو بتر در اندرون

دوزخ است این نفس و دوزخ اژدهاست

کو به دریاها نگردد کم و کاست

سنگ ها و کافران سنگ‌دل

اندر آیند اندرو زار و خجل

هم نگردد ساکن از چندین غذا

تا ز حق آید مرورا این ندا

سیر گشتی سیر، گوید نه هنوز

اینت آتش اینت تابش اینت سوز [2]

....

خصم های درون و لشکرها و جنود شر و شیطان که اهل سلوک و عرفان و اشراق و مشرب های عرفانی و سنّت های اشراقی، آدمیان را از افتادن در تله ها و کمین گاه های نهان و نامرئی شان، برحذر می داشته و پرهیز می داده اند؛ تنها در نهانگاه های نامرئی و لایه های زیرین روان و رفتار فردی ما آشیانه ندارند؛ در لایه های زیرین و در نهانگاه های «ناخودآگاه جمعی» ما به تعبیر کارل گوستاویونگ روان شناس سوئیسی روزگار ما، در حافظه تاریخی و قومی و جمعی ما در لایه های نهان و نامرئی مواریث فرهنگی بشری ما نیز طی هزاره ها لایه به لایه تلنبار شده و نهشته و رسوب کرده اند و لایه به لایه روی هم انباشته شده اند. پر قوّت هستند و متراکم از نیروی انفجار.

وقتی پوسته نازک و رویه ظریف و آسیب ناک هنجارها، نظام های ارزشی و اعتقادی جاری جامعه ها به هنگام برآمدن و بپا خاستن طوفان انقلاب های اجتماعی و جابجایی مراکز قدرت و نظام های سیاسی و یا به هر دلیل و علت و یا عللی دیگر شکسته می شود؛ هنگامه بیدار شدن و برآمدن و خروج نیروهای شرور و شیطانی خفته و رهایی عقده های نامرئی و سرکوب و تلنبار شده طی هزاره ها به طرز غافلگیر کننده و دور از انتظار و نفسگیر و غیر قابل پیش بینی فرامی رسد. برآمدن و خروج نیروهای افسارگسیخته از مخفیگاه های نامریی تاریخ و آشیانه های نهان روانگاه ناخودآگاه جمعی بشری ما، گاه آنقدر پر قوّت هستند و خطرناک و نفسگیر و غافلگیر کننده که می توانند به طرز غیر قابل پیش بینی و دور از انتظار، ادامه حیات و سلامت جامعه را به مخاطره افکنده و جامعه را جولان گاه خشم و قهر و خشونت کنند و انقلاب ها را از مسیرشان به انحراف بکشانند و به بیراه برانند و ببرند. عقده های جمعی سرکوب شده و خفته در هزاره های دیرپا و دیرآهنگ وقتی بیدار می شوند و برمی خیزند و خروج و خیزش می کنند می توانند جهانی را به جان هم بیندازند و قربانی بسیار بگیرند و جهانی را طعمه کنند و در کام خود ببلعند. تنور آرزوها و آرمان های جمعی ناکام تحقق نیافته را با هیزم احساسات و عواطف عوام الناس و جهل و تعصب و بلندپروازی های موهوم شعله ور کنند. بساط توهم و تبختر و تعصب و خرافه و هذیان در بازار انقلاب ها پهن کنند و بنجل به مشتریان بنجل پسند بفروشند. رها شدن و برآمدن و خروج و بر صحنه آمدن این غول های اساطیری و جنود وهم و خرافه و هذیان از مخفیگاه های حافظه تاریخی وقتی به احساسات و عواطف داغ و شعله بیز عوام الناس و فرودستان محروم از نام و نان و حقوق اجتماعی مجهز و همراه و همسو و هم مسیر می شوند؛ می توانند حتی ستون فقرات ستبرترین ارزش ها و معیارهای اخلاقی و مدنی و معنوی را درهم بشکنند و بهم بریزند. و این غم انگیزترین تجربه های تاریخی جامعه و جهان بشری است که بارها و بارها از سر گذرانده ایم. این نیروهای خفته و عقده های جمعی محبوس در لایه های زیرین ناخودآگاه جمعی و حافظه تاریخی وقتی مجال و میدان و فرصت می یابند از خواب طولانی تاریخ بیدار شوند و برخیزند و بر صحنه بیایند؛ می توانند چنان میدان کشمکش ها را فراختر و تنور تضادها و تقابل ها را شعله بیزتر و شعله خیزتر کنند و بذرهای خشم و خشونت در مزرعه عقل و هوش مردم بپاشند و خون خرمن کنند و بریزند و ببیزند که تصورشان در ذهن درنگنجد. غم انگیزتر آن که روی آوار ساختارهای فرو ریخته و ستون فقرات ارزش ها و هنجارها و نظام سیاسی درهم شکسته پیشین همین نیروهای خفته و عقده های جمعی رها شده از بند، در تسطیح آوارهای فرو ریخته از انقلاب ها و جامعه انقلابی و در پی افکندن و کشیدن دیوارها و حصارها و هنجارها و ارزش ها و ساختارهای اجتماعی و نظام سیاسی پسین و سپسین سهیم می شوند و به مدد جنود تعصب و تحجر و جزم و مجهز به احساسات عوام الناس آنقدر پر قوّت می توانند عمل کنند و سنبه شان آن چنان پر زور است که می توانند و موفق می شوند حصارها و دیوارها و ساختارهای جدید را تا ثریا کژ و وارونه، برکشند. مخدومان را خادم خود کنند و خود مخدوم خادمان!

جغرافیای تاریخ، فرهنگ، جامعه و جهان بشری ما در پنج هزاره تاریخی که از سر گذرانده ایم جغرافیای پر چین و شکن انواع و اطوار حصارهای ستبر و دیوارهای بلند و مرزبندی های اعتقادی و اجتماعی است که بسیارشان وارونه بنیاد پذیرفته وارونه عمل کرده اند و بجای آن که خادم و خدمتگذار آدمیان باشند مخدوم مردمان شده اند و جامعه ها خادم آن ها. تصادفی نیست که می بینیم در زبان و فرهنگ ما آثار دیوارها و حصارها و دژهای بجای مانده از روزگاران گذشته را به دیوها منتسب دانسته اند و با حسی آمیخته به ترس در وصفشان سخن گفته اند و افسانه ساخته و افسانه پردازی کرده اند. ظرافت زبان فارسی و تبارشناسی میان واژه «دیو» و «دیوار» (دیو- وار) را ببینید. و همچنین میان «دیو» و «دیوانه» (دیو- انه) را ملاحظه کنید!

گمان می رود آن چه فشرده و کوتاه و فهرست وار، در وصف مخفیگاه های نامرئی تاریخ و نیروهای خفته و نهان در نهانگاه های زیرین ناخودآگاه جمعی و نحوه خروج و خیزششان گفته آمد بسنده است و مکفی. متأسفانه پس از چهار دهه و نیم جامعه بعد انقلاب میهن ما همچنان با مصادیق و مظاهر همان نیروهای رها و بیدار شده از مخفیگاه ها و کمین گاه های تاریخ و عقده ها و حقارت ها و ناکامی های کهنه و کهن رها شده و افسارگسیخته از نهانگاه های ناخودآگاه جمعی، دست در گریبان است و دست و پنجه می فشارد. همچنان روی ستون فقرات درهم شکسته آن دژها و دیوار و حصارکشی های ستبر اشرافی روزگار استبداد شاهانه، دیوارکشی ها و حصارکشی های بسیار ستبرتر و بسیار زمخت تر پی به پی، وارونه پی افکنده شده و همچنان پی افکنده می شوند، پی به پی و وارونه بنیاد پذیرفته و همچنان بنیاد می پذیرند و بپا می شوند و وارونه عمل می کنند و خسارت ببار می آورند و هزینه ها را بر دوش ملت سنگین تر و سهمگین تر می کنند.

آن پرده و نرده کشی های دهه نخست انقلاب زیر سقف و در سالن مدرسه ها و موسسات و دانشگاه ها و محیط های کار و زندگی و آن مرزبندی های ستبر ایدئولوژیک میان طبقات اجتماعی اینک سر از فنس و نرده و دیوار و حصارکشی های گردن کشانه و قلدرمآبانه و تعرض و تجاوز گسترده و غصب و غارت و تاراج منابع طبیعی و محوطه های باستانی و مواریث طبیعی و مآثر تاریخی و مواریث فرهنگی کشور برکشیده است و افسار گسیخته جولان می دهد.

روی ستون فقرات آن اشرافیت روزگار استبداد شاهانه اینک اشراف مآبی بی ریشه و بی رگ و تهی از اصالت و منش درست زیستن فرودستان و نوکیسه های نادان و سیری ناپذیز و افسار گسیخته ای را می بینیم؛ چونان دمل های کهنه از پیکر بیمار جامعه سر گشوده اند. جامعه ای که بیمار است و از ویروس های تحقیر و عقده های کهنه و کهنِ همه گیر رنج می برد و قربانی می دهد.

آن چه اخیراً در شهر نوساخته و نازیبای مِهستان، واقع در دامنه البرزکوه و دامن روستای پَشند در شهرستان ساوجبلاغ استان البرز اتفاق افتاد یکی از میان مصادیق و مظاهر و موارد پر شمار خروج همین نیروهای اهریمنی وارونه کار است که از مخفیگاه های نامرئی تاریخ به لایه های برینی و بیرونی جامعه بعد انقلاب میهن ما سر برکشیده و جولان می دهند و جامعه را جولانگاه مطامع خود کرده اند و بذرهای جزم و جهل و خرافه بر مزرعه های رنگارنگ ذهن و فکر آدمیان می پاشند.

در میان شهرهای نوساخته جامعه بعد انقلاب میهن ما شهر جدید مِهستان به لحاظ زیبایی و زیبندگی، هماهنگی و تناسب، نظم و کیفیت فضا و بافت معماری شهری و زیباشناختی و نوع و نحوه استفاده از مواد و مصالح از همه نازیباتر و شلخته تر و ناهماهنگ تر و بی کیفیت و بی هویت تر ساخته شده است.

شهری نازیبا و بی قواره و بی هویت و بی کیفیت و همچنان بی آرامگاه و آرامستان، بی بیمارستان و کتابخانه و کتابستان. البته پُر مسجد و مسجدکده و مسجدستان های رنگارنگی که دست و دامنشان کوتاه از نمازگزاران است و امامان مسجد بی جماعت.

این چنین است که می بینیم؛ امام و شیخ مسجد جامعِ بی جماعتِ شهر، تدبیر و چاره کار را در روی نهادن و سجاده گشودن و نماز گزاردن و سجده نهادن در محراب طمع دنیا و در روی نهادن به قبله دادوستد مِلک و املاک جسته و یافته و دیده است. تدبیری نابخردانه و چاره ای فضاحت بار!

زخم زدن و شکافتن قلب تنها کتابخانه کوچک شهر که محبوس در طبقه زیرین مسجد است و محصور در مطبخ شهر، چاره کار نیست. به یقین و به قطع هم نیست. چاره کار و تدبیر در جای دیگر است و در جای دیگرش بجویید و بیابید و خاطر کتاب دوستان و کتاب خوانان و علاقه مندان به دانش و دانایی را بیش از این آزرده و نگران نکنید.

در روزگار قیامت کتاب و کتابخوانی و کتاب خوانان و کتاب نویسی و کتاب نویسان و محشر نشر و انتشار بی سابقه و گسترده و نفسگیر کتاب در میان جمعیت های میلیاردی سیاره زمین و عزیز داشتن کتاب خوانان و کتاب نویسان و پی افکندن و بنیاد نهادن پی به پی انواع کتابخانه های تخصصی و عمومی در شهرها و روستاهای جامعه و جهان روزگار ما، این گونه دیوارکشی های دیو- وار و دیوانه وار و رفتارهای آزمندانه و افزون خواهانه و بداخلاقی های فضاحت بار در کسوت امام مسجد و شیخ منبر وعظ و در سنگر روحانیت و شیخانیت، آسیب های جدی و زخم های عمیق و التیام ناپذیر به سلامت روان و رفتار جامعه و حیات اخلاقی و معنوی و مومنانه و در یک کلام فرهنگ و زندگی مردم می زند و اثرات و تبعات منفی بسیار بجای و به میراث می نهد که متأسفانه نهاده است. بی رغبتی بی سابقه و غم انگیز مردم به دین و ناباوری و عدم پایبندی به ارزش های اخلاقی و ریزش گسترده انسان های شریف و آزاده از پیکر جامعه و مهاجرت گسترده استعدادهای درخشان و نخبگان و دانش آموختگان به کشورهای دیگر به امید زندگی بهتر در سرزمین بیگانه، اثرات و تبعات و عوارض منفی مرزبندی ها و حصار و دیوارکشی های دیو- وار است که می بینیم و دست در گریبان هستیم و گریبان و گلوی جامعه ما را می خراشد و می فشارد.

پانوشت ها:

[1]. «هیچ گفت و گوى محرمانه ‌اى میان سه تن نیست مگر این که او چهارمین آنها است» (سوره مجادله / 7).

[2]. مثنوی معنوی، دفتر اول، بخش 76، تفسیر «رجعنا من الجهاد الاصغر الی ‌الجهاد الاکبر».