نسخه ای از ملا محمد جعفر نظرآبادی ساوجبلاغی (سده 13ق)
علی اکبر صفری
پژوهشگر موسسه کتابشناسی شیعه
اشاره: نوشتار ذیل معرفی تنها نسخه ای است که به دست ملا محمدجعفر نظرآبادی ساوجبلاغی قلمی شده، یعنی کتاب روضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (شرح لمعه) اثر شیخ زین الدین بن علی احمد عاملی (911- 965ق) مشهور به شهید ثانی. این نسخه در کتابخانه فیضیه است. مقاله زیر نخستین بار در پایگاه اطلاع رسانی موسسه کتابشناسی شیعه منتشر شده است.
این مقاله را به اسطوره رنج و درد پدر بزرگوارم کربلایی گرزعلی صفری که پینه های دستش بزرگترین سوره ی آفرینش است، تقدیم می کنم.
نظرآباد خجسته بنیاد [1] یکی از شهرهای استان البرز (کرج)، در کنار جاده تهران – قزوین قرار گرفته است. این شهر جزء بلوک تهران بوده و ارتباط ویژه ای با پایتخت داشته و از سویی دیگر حوزه های علمیه شهر قزوین امکان مناسب برای بالندگی فرزانگان علم و سخن این منطقه فراهم آورده است در چنین شرایط ممتاز، ساختار علمی و فرهنگی این منطقه برپایه بلند دانش و هنر سامان یافته است و نام بزرگان و دانشمندان برخاسته از آن چون خورشید بر تارک تاریخ درخشیده است. گفتنی است کتابی با عنوان «دشتی به وسعت تاریخ» [2] به پژوهش استاد حسین عسکری نگارش یافته که مهمترین فصول آن پرداختن به تپه ازبکی، خاندان شیخ هادی نجم آبادی، تاریخ روستای احمدآباد مصدق واقع در این شهرستان است.
دبیر اعلم ساوجبلاغى و کتاب «چاره ساز»
علىاکبر صفرى
پژوهشگر موسسه کتابشناسی شیعه در قم
= بخش اول =
اشاره: دوست فرهیخته ام آقای «علی اکبر صفری» از پژوهشگران ساوجبلاغی مؤسسه کتابشناسی شیعه در قم است که فهرست نگاری جلد 46 فهرست نسخ خطی کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی را در دست تدوین دارد. ایشان در مقاله محققانه زیر، چند تن از مفاخر فرهنگی ساوجبلاغ دوره قاجار را برای نخستین بار معرفی کرده است. این مقاله خواندنی در شش بخش تقدیم خوانندگان گرامی می شود.
دبیر اعلم، عنواننگار، میرزا تقى ساوجبلاغى از سخنوران و نویسندگان قرن چهاردهم است. این ادیب پرمایه و شاعر گرانمایه، دانش خود را به چندین هنر، انشاء، خط، ادبیات فارسى و عربى و... آراسته و در ترجمه و شرح متون دینى به کار برده است. زیستنامه و آثار او که در هیچ یک از منابع زندگینامهها و کتابشناسىها معرفى نشده است، طبقهاى از نویسندگان نیمه دوم عصر قاجار و تاریخ پیش از مشروطه را مىشناساند و گوشههایى از شرایط فرهنگى و اجتماعى آن روزگار را به دست مىدهد.
دبیر اعلم ساوجبلاغى و کتاب «چاره ساز»
= بخش دوم =
بى تردید نخستینههاى در تاریخ نگارش و سرایش به نام او ویژه شده است که نشان از نوآورى و ژرفنگرى نویسنده دارد: نخستین نهج البلاغه منظوم؛ نخستین صحیفه سجادیه منظوم و دیگر کتابهاى فقهى و حدیثى و تاریخى. دیوان عنواننگار سرشار شکوه است از تنگدستى و درماندگى و ناصبورى. املاکى را که در روزگاران گذشته از پادشاه به تیول گرفته همراه با مزارع موروثى را حاکمان محلى تصرف کردهاند و در مصیبت پیرى و نیستى مانده است و قصیدههایى در مدح حضرت امیرالمؤمنین، مرثیههاى حضرت اباعبدالله الحسین و نکته هایى از زندگى پریشان او در بردارنده دیوان است. تخلص شعرى دبیر اعلم، دبیرالملک، عنوان نگار، رهى، تقى است هر چند استوارى و پرمایگى در شعر او نه از جوشش که از کوشش حکایت دارد.
دبیر اعلم ساوجبلاغى و کتاب «چاره ساز»
= بخش سوم =
5. خلاصه تواریخ: خلاصهاى از تاریخ عمومى ایران، از ایران قدیم تا عصر قاجار که در چهار هزار بیت به شعر درآمده است و روز جمعه نیمه شعبان 1342 سالروز ولادت حضرت ولى عصر عجل الله برابر با عید نوروز به پایان رسیده است. نسخهاى از این کتاب به نستعلیق خوش در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامى قم به شماره 165 (فهرست، ج 1، ص 235) موجود است.
6. کنز مؤمن: منظومهاى در پانصد بیت درباره اصول دین و فروعات. ناظم، این کتاب را براى فرزندش میرزا رفیع نگاشته است. دو نسخه از آن به خط زیباى او در مرکز احیاء میراث اسلامى به شمارههاى 63 و 163 (فهرست، ج 1، ص 93 و 233 ـ 234) موجود است.
7. نظم کبرى در منطق: کبرى در علم منطق، تألیف میرسید شریف على بن محمد گرگانى (متوفاى 825 ق) یکى از کتابهاى درسى نظام آموزشى قدیم است که ناظم، آن را در 27 رمضان 1341 نزدیک به هشتاد سالگى) نگاشته است. نسخهاى از آن در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامى به شماره 2/166 (فهرست، ج 1، ص 236) ثبت شده است.
دبیر اعلم ساوجبلاغى و کتاب «چاره ساز»
= بخش چهارم =
19. دستور انشاء: دستورهاى عمومى براى انشاء و نامهنگارى، به زبانهاى فارسى، عربى، ترکى، فرانسوى نوشته شده و در آغاز قواعد کلى نامه نگارى و سپس چندنامه براى نمونه و تمرین به زبانهاى مذکور آورده شده است. نسخه خطى این کتاب، در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامى به شماره 501 (فهرست، ج 1، ص 121) موجود است.
20. منتخب ادعیه: در مقدمه کتاب چاره ساز از آن نام مىبرد که دعاهاى ایام هفته را با همکارى فرزندش عزیزالله به خط و تذهیب زیبا نگاشته، روى جلد آن را به تصویر ناصرالدین شاه قاجار تزیین نموده است.
21. قزل چشمه: اثر فوق را در مقدمه ترجمه الدر النثیر و چارهساز، معرفى کرده است. قزل چشم در موضوع عروض، صنایع ادبى، معانى، بیان و بدیع است و آن را بیست سال پیش از کتاب چارهساز زمانى که در خدمت پدر به مباحثه علم عروض اشتغال داشته، تألیف کرده است. نام «قزل چشمه» برگرفته از نام مزرعه مؤلف در نواحى ساوجبلاغ است که اکنون از توابع دهستان پلنگآباد اشتهارد بهشمار مىآید.
دبیر اعلم ساوجبلاغى و کتاب «چاره ساز»
= بخش پنجم =
توسل به اهل بیت علیهمالسلام: ساوجبلاغى در شرح حدیث «الشفیع جناح الطالب» رشته سخن را به بحث شفاعت مىکشاند: «باید دانست که شفاعت یوم الدین در واقع تولا و تبرى براى آنهاعین قرب به معبود است جل شأنه. غیر از انوار طیبه این درجه را انتظار نباید داشت.
على الله فى الامور توکلى
بالخمس اصحاب العبا توسلى
محمد المبعوث و بسبطیه بعده
وفاطمة الزهرا والمرتضى على» (ص 121)
در ذیل حدیث «اولى الناس بالعفو اقدرهم على العقوبه» نگاشته است: «امیدوارم رئوف غفور با کمال قدرتى که دارد از اعمال ناشایسته و عقوبت این فقیر بى مقدار عفو فرماید. یا ذالعفو والرضوان بجاه محمد وعترته الطاهره». مؤلف در صفحه 104 در محبت ولایت مىنویسد:
دبیر اعلم ساوجبلاغى و کتاب «چاره ساز»
= بخش ششم =
نمونهاى از شرح: قال علیهالسلام: «امش بدائک ما مشى بک». (ص 59 ـ 60) در این عبارت موجزه از بدیع صنعت اشتقاق است که امش و مامشى هر دو از یک مأخذ و از مشى مشتقاند؛ چنان که در مثال این صنعت و بقاى آن حضرت گفتهاند:
بقیت بقاء الدّهر یا کهف اهله
وهذا دعاء للبریة شامل
مىفرماید بر و به راه صبر و صبر کن به مرض و آنچه ناگوار است به تو؛ یعنى از درهایى که دارى. اى اصبر على الداء اینجا مقصود، مدارا با درد پنهان داشتن است. آنچه دیده و شنیده شده، دردهاى بسیار بزرگ از نهفتن و پنهان داشتن به وسیله اندک معالجه و تفضل الهى علاج شده و دردهاى مختصر از زیادى وجع با این و آن و شهرت موجب هلاک آمده [است] احادیث و اخبار و کلمات بزرگان در اثبات این معنى است:
گفت پیغمبر که هرکه سر نهفت
زود باشد با مراد خویش جفت
معدن الاسرار
ملا علی قارپوزآبادی قزوینی زنجانی
ماخذ کتاب: نسخه های عکسی مرکز احیا میراث اسلامی، جلد 1، صفحات: 364 تا 364 / کد دستیابی کتاب:305 / زبان کتاب:فارسی/ مولف:آخوند ملا علی قارپوزآبادی قزوینی زنجانی (1290ق) / کاتب: آخوند ملا علی قارپوزآبادی قزوینی زنجانی (1290ق) / تاریخ کتابت:دوشنبه 12 صفر 1265/ تاریخ تالیف:روز دوشنبه 12 صفر 1265/ نسخه حاضر جلد چهارم کتاب و دارای سی مجلس می باشد./ منابع دیگر: ذریعه 21/219 - 220 ). - ( کتابخانه مسجد چهل ستون - زنجان).
توضیخات در مورد چاپ نسخه:جلد اول و سوم در تبریز دو بار چاپ شده و جلد چهارم و پنجم در تهران سال 1333 به طبع رسیده است. / معدن الاسرار مجالسی است در موعظه و اخلاق و تاریخ و ...، تنظیم شده برای واعظان و اهل منبر در پنج مجلد که جلد دوم آن در زمان حیات مؤلف مفقود شده است. مجالس به آیه ای شروع شده و به ذکر مصایب امام حسین علیه السلام ختم می شود./ نسخه حاضر جلد چهارم کتاب و دارای سی مجلس می باشد و روز دوشنبه 12 صفر 1265 به پایان رسیده است./ آغاز نسخه : «قال تعالی : فی سوره الروم و من آیاته السموات و الارض .. یعنی از جمله نشانهای وجود و قدرت و علم و عظمت و حکمت». / شکسته نستعلیق ، به خط مؤلف، دوشنبه 12 صفر 1265، با تصحیحات و خط خوردگی و اضافات.
معدن الانوار و مشکاه الاسرار
ملا محمدصالح برغانی قزوینی
ماخذ کتاب: کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله مرعشی نجفی، جلد 8، صفحات: 370 تا 372 / کد دستیابی کتاب:3141 / زبان کتاب: عربی/نام کتابخانه: کتابخانه مرعشی نجفی (آیت الله)/ شهر: قم/ مولف:ملا محمدصالح بن محمد برغانی قزوینی (1275ق) / تاریخ تالیف:محرم 1270ق / موضوع:علوم قرآن/ همه اطلاعات: معدن الانوار و مشکاه الاسرار (علوم قرآن - عربی) مقدمه ای است بر تفسیر مؤلف «مفتاح الجنان فی حل رموز القرآن» که بعد از به پایان بردن آن تفسیر نوشته است. در این کتاب طی دوازده کنز بیان می شود که قرآن جز ظاهر آن دارای باطن می باشد که به اهل بیت طاهرین علیهم السلام تاویل شده و حقیقت قرآن را باید از آنان گرفت. این کتاب بیشتر از احادیث و روایات استفاده کرده و برغانی ذیل آنها بیاناتی از خود می افزاید که روشنگر آرای وی است و گاهی در بعضی از موضوع ها راه افراط پیموده و مطالبی غریب می آورد. در پایان کتاب هشت فایده افزوده است که از جمله آنها قواعد تجوید و کشف الایات می باشد و به تاریخ محرم 1270 در کربلا به پایان رسیده است.
فهرست کنوز چنین است: الکنزالاول: فی نبذ مما یدل علی ان للقرآن بطوناً. الکنزالثانی: فی الاخبار الداله علی ان بطن القرآن و تاویله فی الائمه. الکنز الثالث: فی الاخبار المبینه لباب من التاویل المنفتح منه الابواب. الکنز الرابع: فی وجوب الایمان بظاهر القرآن. الکنز الخامس: فیما یدل علی ان علم القرآن عند المؤلف. الکنز السادس: فی کلام الله الوارد فی التوحید والنبوه صریحاً والوارد فی الامامه و الولایه کنایه. الکنز السابع: فیما یوضح ورود بطن القرآن فیما یتعلق بالولایه و الامامه علی اقتفاء هذه الامه سنن الامم السابقه. الکنز الثامن: حول التحریف والتغییر. الکنز التاسع: فی الاشاره الی جمله من التاویلات التی لاینبغی الغفله عنها. الکنز العاشر: فی النمط الاوسط الذی یجب الاخذ به. الکنز الحادی عشر: فی سائر التاویلات العامة التی تجری فی غیر موردها. الکنز الثانی عشر: فی نبذ مما ورد فی تاویل الحروف المقطعه فی اوائل السور. / آغاز: «الحمدلله الکبیر المتعال ذی العز والجلال جل شان من قال فی شانه هوالله الذی لا اله الا هو عالم الغیب والشهاده هوالرحمن الرحیم» / انجام: «و یستغفرلهم کل رطب و یابس حتی حیتان البحر و هوامه و سباع البر وانعامه والسماء و نجومها.» /نستعلیق، عناوین نسخ مشکی، جلد تیماج قهوه ای ضربی. 283 گ، 18 س، 22 × 5/17 سم 283.
غلامحسین امیرخانی؛ استاد طالقانی خوشنویسی ایران
استاد غلامحسین امیرخانی در زمستان سال 1318خورشیدی در روستای «شهراسر» طالقان از توابع شهرستان ساوجبلاغ که از دیرباز مهد بزرگان خوشنویسی این مرز و بوم همانند استاد درویش عبدالمجید طالقانی، برادران میرخانی، استاد بوذری و...بوده، به دنیا آمد. در پنج سالگی به همراه خانواده به تهران مهاجرت کرد و تحصیلات ابتدایی را در محله ظهیرالاسلام و بهارستان گذراند و ادامه تحصیلات هم با پذیرش مسوولیت زندگی، به صورت شبانه گذراند. در 18سالگی با مرحوم استاد الاساتید سید حسین میرخانی (خوشنویس نامدار ساوجبلاغی) که آن زمان در انجمن خوشنویسان حضور داشت، آشنا شد و خوشنویسی را که علاقه به آن از کودکی در ضمیرش وجود داشت، به صورت حرفه ای پی گرفت.
یوسفی که به غلامی می فروشند
استاد دکتر حکمت الله ملاصالحی
از مفاخر فرهنگی شهرستان ساوجبلاغ
تشکیلات میراث فرهنگی در هر کشوری، از مهمترین ارکان پشتیبان و قوام‌دهنده هویت آن کشور و ملت است. به تازگی مدیریت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تصمیم گرفته تا به دنبال مصوبه دولت، بخش‌هایی گوناگون از این سازمان را برای کاستن از تراکم جمعیت تهران به چند استان کشور انتقال دهد. از آنجا که شمار کارکنان این سازمان اندک است و این جابه‌جایی به‌طور ناگهانی اعلام و به اجرا گذاشته شده، انتقادها و اعتراض‌هایی را در سطوح مختلف برانگیخته است. جدا از انتقادهایی که کارکنان و کارشناسان این سازمان طی روزهای گذشته ابراز داشته‌اند، دکتر حکمت‌الله ملاصالحی، استاد دانشگاه تهران و از اعضای پژوهشی مؤسسه باستان‌شناسی از منظری جامع‌تر به این موضوع پرداخته و با یادآوری لزوم پرهیز از برخوردهای دستوری و غیرکارشناسانه در عرصه فرهنگ، به برخی از تبعات منفی تکه تکه کردن و انشقاق سازمان میراث فرهنگی و انتقال آن از پایتخت اشاره کرده است.
